Каляды заўсёды былі важным святам для беларусаў. Для нашых продкаў першы дзень Калядаў меў сакральны сэнс: ён азначаў адраджэнне, пераход ад смерці да жыцця. Пазней, з распаўсюджваннем хрысціянства, нашы продкі пачалі адзначаць і нараджэнне Хрыста. Да Калядаў заўжды рыхтаваліся загадзя — майстравалі саламяных «павукоў», упрыгожвалі дамы вышыванымі ці тканымі вырабамі, хадзілі на вячоркі і рабілі шэраг магічных дзеянняў, каб у новым годзе адбываліся толькі добрыя падзеі.
PALATNO разам з TRSK расказвае, як стварыць беларускую калядную казку.
Змест
Аздабляем прастору, забаўляем дзяцей і саміх сябе
У беларусаў шмат калядных традыцый. Нашы продкі весела бавілі калядныя вечары за абрадамі і гульнямі. А таксама ўмелі стварыць вакол сябе святочную прастору.
Ёлка. Нашы продкі лічылі елку нячыстым дрэвам і ніколі не садзілі яе побач з домам, аднак раскладвалі па хаце яе галінкі. Ролю ёлкі ў даўнія часы выконваў сноп сена ці лялька з саломы. Традыцыя з ёлкай у доме прыйшла да беларусаў у сярэдзіне мінулага стагоддзя.
Саламяныя «павукі» і выцінанкі. «Павукоў» беларусы чаплялі ў чырвоным куце. Нашы продкі верылі, што яны прыносілі дабрабыт і аберагалі ад няшчасцяў. Матэрыялам для «павукоў» была і застаецца дагэтуль жытняя салома, якую захоўвалі пасля збору ўраджаю.
Выцінанка — гэта старадаўняе беларускае рамяство. Выцінанкі выразаюць з паперы нажніцамі ці нажом. Часцей за ўсё беларусы рабілі выцінанкі з геаметрычнымі фігурамі, расліннымі ці жывёлападобнымі матывамі.
Гульні і абрады. Калі вы аздобілі дом ёлкай, «павукамі» і выцінанкамі, то час планаваць забавы. Беларусы вельмі любілі ладзіць калядныя ігрышчы і праводзіць абрады. Самай папулярнай гульнёй была «Жаніцьба Цярэшкі» — яна ўяўляла сабой тэатральную дзею са спевамі і танцамі. Гэта была своеасаблівая рэпетыцыя вяселляў: хлопцы і дзяўчаты знаёміліся, нават знаходзілі сабе пару. Са старэйшых удзельнікаў выбіралі «бацьку» і «маці», якія падгаворвалі іншых шукаць пару. Хлопцы маглі «захапіць» дзяўчыну ўгаворамі ці надзець ёй на галаву шапку, а калі дзяўчыне хлопец не падабаўся, то яна скідвала шапку і збягала ад яго.
Калядоўшчыкі. Адна з самых яскравых забаў — калядаванне. Калядоўшчыкі апраналіся ў розных жывёл ці камічных персанажаў, надзявалі маскі і абавязкова рабілі Калядную зорку. Зорку рабілі з кардону, паперы ці саломы. Яе аздаблялі малюнкам на біблейскую тэму альбо запаленай свечкай.
Калядныя падарункі
Калядоўшчыкі зычылі гаспадарам дамоў, куды прыходзілі, дабра і здароўя, а за гэта атрымоўвалі падарункі. Гэта былі прысмакі, каўбасы і нават сала. Цяпер на Каляды можна дарыць світары, кнігі, дзіцячыя цацкі ці ўпрыгожванні.
А калі хочацца зрабіць падарунак з унікальным беларускім культурным кодам, то такім можа стаць «Вушасты бокс» — гэта каробка цудаў з беларускім настроем.
Яго можна ўручыць на Каляды і каханаму, і сябру, і калезе. Унутры «Вушастага бокса» вы знойдзеце лонгсліў з каляднай зоркай і трусікамі, кнігу па-беларуску «Хлопчык і сьнег» аўтарства Альгерда Бахарэвіча, калядную паштоўку і беларускі сцікерпак.
Ежа, якая зробіць стол па-беларуску калядным
Апошні (але не па важнасці) пункт — калядны стол. Для стварэння сапраўднай каляднай атмасферы трэба закалоць парася, аднак ёсць і больш лёгкія спосабы зрабіць стол калядным.
Па-першае, за стол трэба садзіцца толькі пасля таго, як на небе з’явіцца першая зорка. Важным элементам каляднага стала з’яўляецца белы абрус, пад які кладзецца салома. Перад пачаткам вячэры трэба запаліць свечку. А галоўная страва каляднай вячэры — куцця.
Куцця — гэта каша з пшанічнай або ячнай крупы, у апошні час яе часта робяць з рысу. Куццю гатавалі на малацэ ці масле. У залежнасці ад рэгіёна ў гэту кашу дадавалі цукар, мёд, арэхі, разынкі ці цукаты. Частку куцці аддавалі продкам — ставілі талерку з кашай ля акна.
Гаспадар дому павінен першым пакаштаваць куццю. Калі ён зачэрпваў першую лыжку, то стукаў у акно і запрашаў на Каляды Мароза. Запрашаць трэба так: «Мароз! Мароз! Хадзі куццю есці! Летам не хадзі, бо будзем жалезнай пугай біць». На вячэру мусіць прыйсці не толькі Мароз, але і ўсе члены сям’і — і важна пакаштаваць усе стравы.
Сярод калядных страў у беларусаў былі селядзец, аладкі ці бліны, суп з крупамі ці боршч, верашчанка (густы мясны соус, які ядуць з блінамі), рыба, узвар, кісель. На стол ставілі як мага больш ежы — абавязкова не менш за 12 страў. З напояў апроч кісялю ці ўзвару на сталах продкаў было піва ці збіцень. Піва было нявыбраджанае, яго называлі «цыропам».
Варажба, забабоны і прыкметы
Каляды — гэта час варажбы. Падчас каляднай вячэры варажыла ўся сям’я: выцягвалі з-пад абруса сцяблінкі саломы. Доўгая саломінка паказвала, што будзе добры ўраджай, а старыя верылі, што яшчэ доўга пражывуць.
У першы дзень Калядаў моцна чакалі першага госця: калі гэта быў мужчына, то новы год абяцаў шанцаванне і дабрабыт. А ў выпадку, калі ў сям’і была цяжарная, то госць прадказваў пол будучага дзіця.
Дзяўчаты на Каляды абдымалі плот і лічылі, колькі дошак змаглі абняць — гэта магло прадказаць, ці пойдуць яны ў новым годзе замуж. Яшчэ дзяўчаты клалі сабакам аладкі ці зерне: чый сабака з’есць першым, тая і знойдзе сабе абранніка хутчэй за іншых. Выходзілі і проста на вуліцу, каб спытацца ў мінака яго імя, бо верылі, што так будуць зваць будучага мужа.
Калі вы ўбачыце ў калядную ноч шмат зорак, то летам можна чакаць добры ўраджай, так што абавязкова падрыхтуйцеся да вясны і што-небудзь вырасціце хаця б на падваконні. Беларусы верылі, што калі на Каляды была завіруха, то летам можна чакаць часты град, а калі Каляды без дажджу і снегу — рыхтаваліся да засухі.