Што сабой уяўляла кантрабанда на польска-беларускім памежжы ў 1920-1930-я гады? Што вазілі і прывозілі кантрабандысты? І хто быў тыповым кантрабандыстам у БССР у міжваенны час? Расказваем падрабязнасці і цікавосткі з кантрабандысцкай гісторыі Беларусі ў падкасце «Гістфак».
Тэкставая расшыфроўка падкаста — пад відэа.
Тэкставая расшыфроўка падкаста
— Усім прывітанне, з вамі Наста і Даша.
— Прывітанне.
— Гэта падкаст PALATNO.media «Гістфак». Сёння мы будзем размаўляць пра кантрабанду ў міжваенны час: пра тое, што вазілі ў Беларусь — савецкую Беларусь — што вывозілі з савецкай Беларусі ў Польшчу. Мы будзем размаўляць пра тое, хто ахоўваў гэту мяжу і калі пік кантрабанды скончыўся. Што мы знаем пра мяжу ў 20-я гады? Першы пункт, ад якога трэба адлічваць, — напэўна, гэта вось 21-шы год. Я лічу, што 21-шы год, таму што краіна падзелена, сем’і падзелены, частка людзей апынулася ў краіне, у якой яна… ну, не жыла яна раней. Не было такога сацыяльна-эканамічнага строю, палітычнага. Я маю на ўвазе Польшчу. Слухай, з іншага боку, тое самае апынулася з беларусамі, якія жылі ў савецкай Беларусі — яны ніколі не жылі пры камунізме, так бы мовіць, пры «строяшчымся камунізме». Сем’і жывуць па розныя бакі мяжы, якой не было. Трэба, я не ведаю, нешта рабіць, а людзям, якія жывуць у савецкай Беларусі, напэўна, не хапала звычайных нейкіх тавараў спажывецкіх, я не ведаю… Людзі, якія жылі на тэрыторыі Польшчы, так — напэўна, залацішка можна было вазіць. Пра гэта мы пагаворым далей.
— Не адразу залацішка, я думаю. Калі мяжа толькі ўсталёўваецца, абодва бакі, калі мы бяром гэтае памежжа, жывуць у такім новым свеце: у адных — польская дзяржава, у другіх — НЭП пачынаецца.
— Так, так, так.
— То бок: «Что происходит?». Людзі ж жылі там раней, яны ўсё ведаюць, таму яны шукаюць спосабы і заробкі, і варыянты. Дзесьці бачыла цікавую інфу, што для (гэта ад нейкіх польскіх гісторыкаў, карацей)… што для людзей, каторыя былі проста сяляне, малазямельныя, напрыклад, альбо ўвогуле беззямельныя, для іх мяжа — гэта быў адзіны спосаб пракарміць сям’ю. Таму што ты бярэш той жа сахарын, прэш яго ў Савецкі [Саюз], ты ідзеш тымі сцежкамі, каторыя ты ведаеш, прадаеш яго, вяртаешся з грашыма і можаш на іх жыць.
— Адна вылазка — гаворка ідзе пра чалавека, які жыў у савецкай Беларусі, ён ідзе ў Польшчу, прадае нейкія тавары там, бярэ нейкія тавары адтуль, нясе сюды, прадае і зарабляе — я не буду апеляваць нейкімі лічбамі, баюся памыліцца, але такога заробку за адзін раз (схадзіць туды і вярнуцца) хапала, каб не працаваць некалькі месяцаў.
— Ну, вось, былі лічбы. Былі лічбы, што гэтая розніца паміж курсамі кошту складала ад 200 да 500 працэнтаў. То бок, калі ты набіраеш нейкую дробязь — там, вязаныя шкарпэткі альбо бялізну — у Польшчы, ты прадаеш яе з гіганцкім адсоткам проста. Таксама дзесьці была класная інфа пра тое, што 2/3 польскай прамысловасці працавалі на рускі рынак, таму што, што робіць савецкі рынак, там «жэстачайшая» манаполія. На знешні гандаль манаполія. А яны не купляюць такое базавае, бытавое: мыла, касметыку — што там яшчэ вазілі такога, патрэбнага? Ну, а людзям жа трэба. Рэальны стартап.
— Мяжа з’явілася, і не было сістэмы, як яе ахоўваць. Я маю на ўвазе — з боку менавіта савецкіх уладаў.
— Ды і з боку польскіх таксама.
— Ну…
— Ну, як бы там жа была праблема ў кадрах і ў забеспячэнні кадраў. Умоўна, вось гэтыя восем мытняў, каторыя былі па савецкаму [баку] — амаль паўсюль у архіўных доках пра тое, што ім не хапае людзей, таму што ніхто не хоча ісці ў мытню — цікава, чаму? Што такое мытня? Гэта, па сутнасці, нейкі такі пастарунак, у каторым ты сядзіш і ты там прывязаны, у цябе дзяжурства, ты там павінен шмат хадзіць. Быў класны момант, калі яны пісалі зварот, можа быць, у гады трыццатыя, каб ім выдалі ровары. Хаця дзесьці было таксама пра тое, што ў 20-30-я вельмі папулярнай была кантрабанда коней. На тэрыторыі Польшчы дзесьці здабывалі крадзеных коней і спрабавалі іх пераганяць. І тых, каторым не атрымлівалася, коней прыватызавалі якраз такі гэтыя мытныя памежнікі.
— З’явілася мяжа. Як яе ахоўваць — невядома. Вядома, можа быць, але не хапае людзей і тэрыторыя вельмі, вельмі, вельмі вялікая. Кантрабанда патроху развівалася, станавілася такой…
— Шырокараспаўсюджанай, хутчэй.
— Ну, шырокараспаўсюджанай, так. Я глядзела лічбы. Калі не памыляюся, 20-25-ых гадоў — не памятаю, калі дакладна, але БССР стала першай краінай у Савецкім Саюзе па ўвазной, калі не памыляюся, кантрабандзе.
— Дарэчы, вельмі цікавы момант, што там жа НЭП разгортваецца ў 20-я, так? Мінус НЭПа ў тым быў, што розніца вялікая паміж вось гэтым коштам на прамысловыя [тавары] і коштам сельскай гаспадаркі. Паралельна з гэтым развіваецца крамны гандаль. А крамны гандаль збольшага на кантрабандных таварах.
— Зразумела, чаму ў БССР з’явілася і так пашыралася кантрабанда. Зразумела, таму што гэта памежныя тэрыторыі. Сацыяльна-эканамічныя фактары паўплывалі. Вось ты кажаш пра НЭП. Таксама можна казаць пра тое, што БССР была такой рэспублікай — я вось тут такія паралелі, прасці Госпадзі, з Кадыравым і Чачнёй праводжу — ну, датацыйнай такой рэспублікай. Але цэнтр у Маскве — Крэмль — шмат грошай у Беларускую ССР не даваў. Не даваў. Слухай, ну трэба было неяк жыць людзям.
— Глядзі. Калі ў Заходняй Беларусі… якраз у 20-я ёсць жа вось гэтая хваля міграцыі на Захад, то бок калі людзі з’язджалі ў пошуках працы ў якія-небудзь Штаты, Аргенціну. Гэта ж дастаткова масавая з’ява. У БССР ім дужа не было куды ехаць.
— Прыходзіць нейкі там Ленін, потым Сталін, і яны кажуць: вы жылі так раней, мы будзем жыць вось так, ідзіце ў калхоз. Ну — камон! Другое: цэнтру, Крамлю, не хочацца ўвальваць грошы ў Беларускую ССР. І трэці момант: мяжа з’яўляецца, ніхто не ведае, як яе ахоўваць. Супер! Мяжа, можна сказаць, і не ахоўваецца. Можна цягаць тавары адтуль сюды, адсюль туды — супер. Вось так і выжываем.
— Паглядзі, паводле статыстыкі, на мяжы затрымлівалі толькі максімум дзесяць адсоткаў кантрабандыстаў. То бок дзевяноста — спакойна праходзіла! Туды-сюды, туды-сюды. Колькі гэта грошай? Ну, напэўна, гэта нейкі фантастычны аб’ём. З гэтага, дарэчы, таксама такія пытанні, намёкі да саміх памежных службаў. Былі памежнікі, былі мытнікі. І адна з такіх праблем, што вылучаць, — гэта іх не зусім добрасумленнасць. Пытанне, называецца, на інтуіцыю. Калі мытнік зарабляе максімум (начальнік) 300 рублёў, а штраф яны даюць 280 рублёў. Мытнік, каторы зарабляе 300 рублёў, праўда, ніколі не задумаецца пра тое, каб гэтую схему правярнуць трошачкі неафіцыйна?
— Вер у добрасумленнасць людзей. Давай пагаворым пра кантрабандыстаў. Я магу сказаць многа цікавых фактаў пра кантрабандыстаў. Магу табе расказаць пра тое, як выглядала кантрабанда, як яе перавозілі. Слухай, будзеш са мной спрачацца, калі што. Значыць, вылучаюць такія тры моманты: кантрабанду цягалі пешшу, вазілі на конях і на цягніках.
— Во! Цягнікі — самы агонь.
— А я лічу, што не. Я лічу, што цягнікі не агонь, таму што, мне падаецца, што самая эфектыўная штука была — пешшу і на конях.
— Ну, ты сам шмат не пранясеш.
— Я думаю, што самая эфектыўная [штука] якраз была пешшу, на конях.
— А ты бачыла гэту афігіцельную гісторыю пра тое, як адна фурманка — такая вельмі дарагушчая па аб’ёме — калі хтосьці з памежнікаў проста выйшаў, пераняў іх, а яны не зразумелі (кантрабандысты), што гэта не свой, а чужы. І, карацей, яны злапалі ўсю гэту фурманку і ўсё баблішка, каторае яны везлі. Гэта, напэўна, адзінкавая гісторыя, калі такія вось рэальна аферы накрываліся, таму што іначай мы б ведалі пра іх больш.
— Хто хадзіў пешшу, хто на конях і хто на цягніках? Розны кантынгент. І павінны сказаць, што людзі, якія вазілі кантрабанду, адрозніваюцца ў розныя гады. Магу сказаць, што напачатку 20-ых, у асноўным, цягалі кантрабанду мясцовыя жыхары — людзі, якія жылі ў памежных мястэчках, памежных вёсках. Яны добра ведалі гэту мясцовасць, яны ведалі, як можна абысці нейкія памежныя патрулі, я не ведаю…
— Магчыма, яны іх ведалі нават асабіста — гэтыя патрулі.
— Сто працэнтаў. Ну, я не ведаю. Можа, і ведалі. Як пешшу цягалі? Розныя тавары па-рознаму. Трэба яшчэ сказаць, што цягалі праз, так бы мовіць, пункты пропуску пешшу, каб можна пешшу было прайсці. І вось ты там нейкія пакуначкі, бутэлечкі на сябе прывязваеш — проста такі масіўны чалавек ідзе. Што тут такога? Тавары тыпу біжутэрыі, ювеліркі таксама цікава вазілі, нават маглі хаваць… Я ведаю, што грошы маглі хаваць у каўбасе. Я не ведаю — як. Колькі мы не ведаем, так?
— Ну, так.
— Людзі, якія пешшу ішлі, па-рознаму тавары насілі. Яны насілі ў заплечніках і ў бялізне нешта там хавалі і праносілі. Іншая сітуацыя была з людзьмі, якія на конях ехалі. Самі разумееце, што людзі на конях могуць перавезці нашмат больш тавараў і нашмат больш розных тавараў. Канешне, іх хавалі, хавалі ў бочках з падвойным дном. У цягніках — я не ведаю, што табе пра цягнікі і чыгунку сказаць, але чытала, што рабілі адмысловыя нейкія тайнікі.
— Кляймо. Там была нейкая сістэма, што ўсе тавары, якія ўвозяцца, павінны быць заклеймаваныя.
— Калі мы ведаем, як вазілі — гэтыя ўсе схемы — то людзей усё-такі лавілі.
— Якая твая любімая гісторыя пра вось такое затрыманне?
— Слухай, магу прыгадаць дзве гісторыі. Адна для мяне незразумелая, адна — тыпу шпіёнскі баявік. Грамадзянка Чэхаславакіі, значыць, вязе нейкую тканіну, якую яна схавала, я не ведаю, у нейкай тканіне. То бок я чытаю і такая думаю: ну, навошта? Я не ведаю, навошта было хаваць, але яе схапілі, я так разумею, можа, там нейкія штрафы павыпісвалі ці што яшчэ зрабілі. Вось такое. А самая такая крутая, на мой погляд, гісторыя — гэта гісторыя пра чувака, які працаваў у японскім консульстве ў Савецкім Саюзе. Гэта быў 1935 год — штосьці такое. І вось ён, значыць, у чамаданах вёз дзвюх шпіёнак. Не памятаю, куды ён іх вёз, ён іх вывозіў… Можа, гэта гісторыя нават з Негарэлага. Што такое Негарэлае? Дарэчы, Даша, раскажы нам.
— Адна з буйнейшых станцый мытных.
— Памежнікам расказалі, хтосьці далажыў, што там знаходзяцца, значыць, шпіёнкі. Наколькі я ведаю, яны там нешта патыкалі неяк там у чамадан ці што, я не памятаю. Ну, там увогуле нейкая дзіч адбывалася, але ўсё-такі схапілі яны гэтых шпіёнак.
— Цікава, а чаму менавіта шпіёнкі? Можа быць, гэта былі проста яго палюбоўніцы?
— May be, may be, may be. Я яшчэ памятаю гісторыю, як чувак, па-мойму, кітаец… Самыя крутыя гісторыі звязаны з азіятамі. Кітаец, значыць, прыехаў у Савецкі Саюз з нейкімі чамаданамі, з рэчамі сваімі. А выязджаў ужо без рэчаў, але з валютай. Высветлілася, што ён гэтыя рэчы прадаў дзесьці ва Уладзівастоку.
— Нет, они не переплюнут мою историю.
— Okay. Okay. Let’s go!
— Мая самая любімая — гэта пра мужыка, каторы скруціў долары і кроны і засунуў іх у будзільнік. Як яны яго ўскрылі? Адкуль яны ведалі? Ты — памежнік. У цябе едзе мужык з гадзіннікам. Ну, гадзіннік-будзільнік. Я так разумею, трошачкі аб’ёмны такі, так?
— Слухай, ёсць яшчэ гісторыю, пра якую ты абавязкова павінна расказаць нашым слухачам — пра маладога хлопца, якога схапілі савецкія памежнікі. Памятаеш?
— Якому не далі зарабіць 500 працэнтаў.
— 500 працэнтаў.
— Наколькі я помню… Я нічога не помню пра таго хлапла, ніякіх дэталяў, [толькі] тое, што, калі яго злавілі, атрымліваецца, і распранулі, ён быў увесь завешаны дзіцячымі пустышкамі. Гэта такая сумная гісторыя, насамрэч, таму што савецкія дзеці сядзелі без пустышак, і памежнікі проста не далі. Ну, яны, напэўна, плакалі.
— Савецкія памежнікі адабралі пустышкі ў дзяцей.
— Гэта, насамрэч, трагічны момант. Гэта ж такая дробязь — пустышкі. І тут узгадваюцца ўсе гэтыя этнаграфічныя байкі пра гэтыя мяшочкі з каноплямі, хлеб скачаны, проста каб дзеці не плакалі, блін… Ну так, 30-я — цалкам верагодна.
— Гэта паказвае стан эканомікі, стан жыцця людзей.
— Ну і прамысловасць усё-такі. Яна не была накіравана на людзей. Навошта?
— Канешне. Мы з Дашай вам расказалі тут цікавыя, цікавыя гісторыі, як лавілі кантрабандыстаў. Я хачу вам яшчэ расказаць, як выглядаў тыповы кантрабандыст. Ужо казала, што яны адрозніваліся крыху, але можна вывесці такі партрэт. Павінна сказаць, што мы тут будзем размаўляць пра людзей, якіх усё-такі памежнікі лавілі. Тыя 90 адсоткаў, пра каторыя казала Даша таксама раней, каторых не лавілі, яны могуць быць іншымі — зусім не тымі, пра каторых я буду вось зараз расказваць.
— «Партрэт неудачніка-кантрабандзіста».
— Так. Семдзесят шэсць адсоткаў кантрабандыстаў былі яўрэямі, дзесяць адсоткаў — беларусамі, шэсць адсоткаў — рускія і палякі. Пытанне, канешне, дзе восем адсоткаў? Хто такія восем адсоткаў? Я, дарэчы, магу адказаць, хто былі астатнія. Там вельмі шмат нацыянальнасцяў было, і вось мы з Дашай расказвалі гэтыя гісторыі. У тым ліку, я казала пра азіятаў: японцы, кітайцы, нават асірыйцы былі — людзі, каторыя вазілі тавары, іх было няшмат. Ну а дамінавалі, як я ўжо казала, яўрэі. Асноўная частка людзей, каторыя займаліся кантрабандай, гэта былі мужчыны. Значна менш было жанчын. Яшчэ менш — дзяцей. Але дзеці да дванаццаці гадоў таксама займаліся кантрабандай. Але агулам, і мы тут ужо кажам пра тое, што гэта… мы кажам пра людзей, якіх схапілі — гэта адзін працэнт. Адзін працэнт дзяцей займаўся кантрабандай. Так, было і такое. Ну, я думаю, што не спецыяльна так вучылі дзяцей: вось табе спаўняецца восем гадоў, карацей, усё, сынок, ідзі, ты будзеш сёння цягаць у Польшчу, я не ведаю што — сыравіну нейкую.
— Не знаю.
— Я думаю, што за бацькамі гэтым займаліся.
— Не знаю. Усё-такі рэчаіснасць была дастаткова жорсткая, і дзеці шмат у чым былі замешаны такім. Таму не знаю, але..
— Арганізаваная злачынная групоўка дзяцей дзейнічала дзесьці пад Красным.
— Не, але чаму — дарослыя маглі цалкам сабе, у тэорыі, іх уключаць. Але я нічога не ведаю, насамрэч, пра гэта, нідзе не сустракала. Але я б не здзівілася, калі іх адмыслова бы ўключалі ў гэта, таму што з разлікам: чыста тое, што яны дзеці. Іх не перапішаш (дакументы), ім не ўпаяеш штраф. Ну, у тэорыі.
— Павінна сказаць, што непаўналетнія — гэта тры, амаль чатыры, адсоткі. Гэта людзі да васямнаццаці гадоў. У асноўным гэта былі падлеткі. І іх таксама мала лавілі. Ці можна казаць пра тое, што яны таксама масава займаліся гэтым?
— Я думаю, у нас занадта мала інфармацыі.
— Яны масава займаліся, але іх не схапілі. Сацыяльнае становішча — хто былі кантрабандысты? У асноўным, гэта былі малаадукаваныя людзі. Трэба яшчэ сказаць, што кантрабандай займаліся — выбачайце, але займаліся ўсе: гэта і дыпламаты, гэта і памежнікі, гэта і мытнікі, гэта і звычайныя сяляне, але ўсе гэтым займаліся. Значыць, у 1922 годзе, я так разумею, што начальнік заходніх аддзяленняў памежных…
— Мытнай акругі.
— Так, так. Ён казаў пра тое, што сто адсоткаў сялян, якія жывуць тут, на памежжы, займаюцца кантрабандай.
— Ну, глядзі. Гэта вельмі лёгка патлумачыць. Што такое кантрабанда? Усё, што забаронена ўвозіць. А забаронена ўвозіць…
— Усё?
— Ну, фактычна так, таму што там жа манаполія на імпартныя тавары. І ты сабраўся такі ісці на якую-небудзь сямейную тусоўку ў суседнюю вёску, прыхапіў з сабой сахарыну, таму што там ты яго прадасі ў дзесяць разоў даражэй. І ўсё — ты кантрабандыст.
— Мы казалі пра тое, што кантрабандысты перавозілі тавары з Польшчы ў Савецкі Саюз і так далей. Але мы не сказалі пра тое, што кантрабандысты — але вельмі нязначная частка гэтых кантрабандыстаў — была задзейнічаная ў тым, каб дапамагаць польскай і савецкай разведцы. Яны перавозілі людзей: яны перавозілі агентаў, яны перавозілі шпіёнаў. Вельмі, вельмі маленькі адсотак кантрабандыстаў, якія супрацоўнічалі і з той, і з гэтай разведкай, але ёсць мемуары, ёсць успаміны людзей, якія жылі ці працавалі там, на памежжы. Дакладна не памятаю імя чалавека, але ён працаваў у «Савецкай Беларусі». Гэта такая газета была, можна казаць, і ёсць. Ёсць.
— Пакуль ёсць.
— І пакуль ёсць. Яго накіравала партыя ў Польшчу, каб ён там нейкую падпольную дзейнасць вёў. Яму далі пашпарт грамадзяніна Польшчы, нібыта ён там нейкі Міхал, які нарадзіўся ў Лодзі. Вось ён паехаў. І ён расказваў, як… Маршрут. Яго падабраў нейкі жыд — я цытую — нейкі жыд з Мінска і павёз да мяжы. Там яны нейкі час перачакалі, перайшлі мяжу і нібыта ўжо былі на тэрыторыі Польшчы, таму што там прыйшоў яшчэ — цытую — нейкі жыд, перасадзілі іх на іншых коней, павозку, і праз нейкі час падышоў польскі ўжо памежнік, і разам з памежнікам яны нейкі час ехалі, ехалі, ехалі, пакуль ён не саскочыў і сказаў: «Ну, усё, давайце». Выглядала так, што кантрабандысты супрацоўнічалі і з тым, і з тым бокам. І ўсім было норм.
— Ну, так. Я таксама тут прыгадала адзін момант пра тое, чаму, напрыклад, палякі спяшаліся з усталяваннем (???) і ўбухівалі ў іх нейкія сродкі. Таму што, вось ты расказвала пра такую дастаткова вялікую шышку, умоўна, а былі ж яшчэ натоўпы цэлыя агітатараў, усякіх сабатажнікаў, каторыя з савецкай тэрыторыі накіроўваліся ў Польшчу. Проста ідэйныя палітычныя вось гэтыя чувакі, каторыя ішлі прапаведаваць і агітаваць вось гэта ўсё. Іх лавілі таксама і сюды перакідвалі. Ну, агулам, так — агентурныя сеткі, канешне, працавалі ва ўсе бакі. У таго ж Пісецкага, па-мойму, цудоўна гэтая схема апісана, што тут мяняецца, тут мяняецца, тут, карацей, вось гэты пашпарт, вось гэты дастае.
— Дарэчы, Пісецкі — першы, хто даў вызначэнне кантрабандыстам. То бок ён назваў людзей, якія проста носяць тавары праз мяжу, ён назваў іх: ношы — так? А людзей, якія дапамагаюць іншым людзям пераехаць мяжу з кропкі А у кропку Б, ён іх назваў фігуркамі. Ён таксама расказваў пра яшчэ такую катэгорыю кантрабандыстаў, якія рабавалі іншых кантрабандыстаў.
— Тут цікава, так. Абсалютна нядзіўна, таму што вялікая частка кантрабандыстаў, каторыя «прамышлялі» чымсьці такім буйным, яны амаль заўсёды былі ўзброены. То бок яны былі не проста экіпіраваны на доўгія пераходы, на начлежкі ў лесе (напрыклад, у балотах), але таксама яны мелі зброю.
— Была такая гісторыя, што… Вось ты пра зброю сказала. Была гісторыя, што савецкія памежнікі схапілі мужчыну, які нібыта з Польшчы перайшоў мяжу. Вось яны яго дзесьці там і схапілі. І ён там адстрэльвацца пачаў, але яго там схапілі — усё норм, ён выжыў, але, наколькі я разумею, ненадоўга, таму што яго за антырэвалюцыйную шпіёнскую дзейнасць — ну вось гэтыя фармуліроўкі — і нібыта ён у гэтым прызнаўся, то бок сам гэта і сказаў. Нешта думаю, што ён такога, можа, і не казаў?
— Ну, статыстыку заўсёды трэба мець, падымаць «раскрываемасць прэступленій». Можа быць… Вельмі верагодна, што яму гэта проста загадалі.
— А што прывозілі?
— Сюды везлі? На тэрыторыю Беларусі? Гэта самае крыўднае. Яны маглі вазіць што заўгодна. Золата — гучыць прыгожа. Каштоўныя паперы — прыгожа. Валюта — таксама супер. А сюды вазілі шкарпэткі, трусы, мыла, духі, касметыку — то бок самае базавае, гэта нават несур’ёзна. Крэмень вазілі, сахарын, алкаголь. Алкаголь трэба было «акцызаваць», так? Яго не «акцызавалі», вазілі так. То бок прадметы першай неабходнасці, медыцынскія тавары таксама вазілі.
— З вамі былі Насця і Даша. Гэта быў падкаст «Гістфак» ад PALATNO.media.
