У гэтым эпізодзе «Галаваломкі-1925» мы разгледзім і высветлім, чаму ў віленскай гімназіі адбылася самая крывавая школьная трагедыя ў міжваенны час. Як адбылося так, што забойцам быў ураджэнец Беларусі, а сярод ахвяр — беларусы.
6 мая 1925 года. Звычайная раніца ў віленскай гімназіі імені Лелявеля. Навучэнцы рыхтуюцца да матуральных экзаменаў, напружанне нарастае з кожнай хвілінай — для большасці вучняў гэта апошняя магчымасць застацца ў школе і перайсці ў наступны клас. Ніхто не мог уявіць, што менавіта гэты дзень ператворыцца ў жудасную і крывавую трагедыю, якая шакіруе не толькі горад і краіну, але і ўвесь свет. Што прымусіла двух юнакоў узяцца за зброю і ператварыць экзаменацыйную залу ў поле бою?
Змест
Двое забойцаў, адзін дырэктар, адзін экзамен
6 мая 1925 года ў польскай гімназіі імені Лелявеля ў Вільні праходзілі матуральныя экзамены. Чатыры дзясяткі вучняў заканчвалі вучэбны год, усе былі стомленыя і нервовыя. Дырэктар гімназіі, Эдвард Бяганскі, быў вядомы жорсткім характарам, хадзіў паміж лавак са сталамі, за якімі сядзелі навучэнцы. Бяганскі забраў экзаменацыйны ліст у Станіслава Лаўрыновіча, які яшчэ нават не пачаў рашаць задачы па алгебры. Гэта стала трыгерам для шэрагу страшных падзей таго дня.
Лаўрыновіч адразу ж выхапіў з кішэні рэвальвер і стрэліў у дырэктара. Кулі трапілі ў руку і нагу Бяганскага, але дырэктар застаўся жывым. Калі астатнія навучэнцы паспрабавалі ўтаймаваць раз’юшанага Лаўрыновіча, той выстраліў яшчэ раз і забіў на месцы аднаго з вучняў Аляксандра Загорскага. Лаўрыновіча змаглі скруціць, але ён вызваліў руку і дастаў з кішэні ручную гранату. Граната выбухнула і разарвала юнака на часткі. Выбух забраў таксама жыццё іншага вучня, Тадэвуша Даманскага. Былі паранены і іншыя вучні, што знаходзіліся ў залі.
Трагедыя на гэтым не спынілася. Януш Абрампальскі, сябар Лаўрыновіча, пачаў страляць у бок экзаменацыйнай камісіі. Па адной з версій, Абрампальскі страляў ва ўцякаючага дырэктара Бяганскага.
Аднак трапіў ён толькі ў прафесара Яна Янкоўскага, які памёр на наступны дзень. Потым Абрампальскі кінуў ручную гранату, але яна не ўзарвалася. А калі яго паспрабавалі абясшкодзіць і забраць рэвальвер, то юнак стрэліў сабе ў галаву.
Што знайшлі паліцэйскія?
Далейшае следства паказала, што Лаўрыновіч і Абрампальскі планавалі забойства Бяганскага загадзя. Хлопцы баяліся, што наравісты дырэктар зруйнуе іх шанцы на паспяховую здачу экзаменаў. Лаўрыновіч, нягледзячы на здольнасці і лідарскія якасці, меў цяжкасці з матэматыкай. А для Абрампальскага ішоў другі год навучання ў апошнім класе, і яго павінны былі выключыць з гімназіі ў канцы года.
Галоўным пытаннем было, адкуль жа юнакі ўзялі зброю. Паводле адной з версій, гранаты маглі застацца ў іх пасля вучэнняў з гранатамі ў адной з юнацкіх арганізацый: дома ў Лаўрыновіча знайшлі яшчэ дзясяткі гранат. Пытанне пра гранаты было не адзіным, бо паходжанне рэвальвераў высветлілі не адразу. Даведаліся, што ў Лаўрыновіча, які паходзіў з вельмі заможнай сям’і, быў дазвол ад паліцыі на нашэнне зброі. Абрампальскі ўзяў рэвальвер у стрыечнага брата ўвечары перад трагедыяй.
Следчыя органы знайшлі ў будынку гімназіі скрыні з выбухоўкай і зброяй, а таксама развітальны ліст Абрампальскага, у якім ён прасіў паклапаціцца пра сваю нявесту.
Хто загінуў у той дзень у гімназіі?
Трагедыя забрала жыцці не толькі Лаўрыновіча і Абрампальскага, але яшчэ трох чалавек. Усяго пацярпелі дзесяць вучняў і настаўнікаў. Януш Абрампальскі нарадзіўся ў Мінску, але разам з сям’ёй з’ехаў адтуль у Польшчу, бо Мінск занялі бальшавікі. Прафесар Янкоўскі быў родам з вёскі на Случчыне, у яго засталіся жонка і двое маленькіх дзяцей. Забіты вучань Аляксандр Загорскі нарадзіўся ў Дынабургу (цяпер — гэта Даўгаўпілс) у сям’і праваслаўных беларусаў, пасля яны пераехалі ў Свянцяны. Яшчэ адзін забіты, Тадэвуш Даманскі, быў родам з Кіева.
Адразу пасля гэтага ля будынку гімназіі паставілі патрулі паліцыі, а на флагштоках луналі чорныя сцягі. Раніцай наступнага дня Лаўрыновіча і Абрампальскага пахавалі на віленскіх могілках амаль без сведак. Віленскія газеты вінавацілі ў трагедыі дырэктара Бяганскага, маўляў, гэта ён справакаваў вучняў на страляніну. Праз кароткі час Бяганскі з’едзе з Вільні ў лодзскае ваяводства. Яшчэ некалькі гадоў ён працаваў настаўнікам, але пражыў нядоўга: яго застрэліў невядомы на вачах жонкі і дзяцей, які ўварваўся да яго дадому. Паліцыя не знайшла забойцу.
***
Як так атрымалася, што трагедыя стала магчымай? І хто ў ёй вінаваты? Шмат людзей меркавалі, што на Лаўрыновіча і Абрампальскага мог паўплываць вайсковы досвед. Той жа Лаўрыновіч служыў у польскім войску ў 1921 годзе. А ўдваіх яны былі членамі ваенізаванай арганізацыі «Стшэльцы», дзе і маглі атрымаць зброю і выбухоўку для помсты. Бульварная прэса пісала, што да трагедыі могуць быць датычныя бальшавікі — нібыта іх загадамі кіраваліся Лаўрыновіч і Абрампальскі, але гэта наўрад ці было магчымым, бо абодва юнака выступалі супраць камуністаў, і той жа Абрампальскі збег з сям’ёй з Мінска, калі горад захапілі бальшавікі. Найбольш вострым пытаннем было адукацыйнае — паўстала тэза пра тое, што сістэму адукацыі трэба рэфармаваць, каб зрабіць яе больш гнуткай і адпаведнай патрэбам моладзі.
У наступным эпізодзе мы раскажам пра найбуйнейшы палітычны судовы працэс над беларусамі ў Польшчы пад назвай «Працэс-72», у якім беларусаў абвінавачвалі ў спробе адарваць тэрыторыі ад Польшчы і стварыць незалежную беларускую дзяржаву.