Статуты Вялікага Княства Літоўскага — сапраўдная прававая скарбніца і адно з найважнейшых дасягненняў дзяржавы. Дакументы рэгулявалі шырокі спектр прававых адносін, былі напісаныя на старабеларускай мове, уплывалі на іншыя прававыя сістэмы.
PALATNO паглыбляецца ў свет унікальнага прававога феномену.
Змест
Тры рэдакцыі Статута
Статут ВКЛ выдалі ў трох рэдакцыях. Кожная з рэдакцый мела істотныя змяненні і дапаўненні, што адпавядала развіццю права.
У 1529 годзе быў выдадзены першы Статут. Яго прымалі ў часы кіравання Жыгімонта Старога. Другі Статут прынялі ў 1566 годзе пры Жыгімонце Аўгусце: у ім увялі новае судаводства і ўзмацнілася ўлада сойма.
Трэці Статут ад 1588 года быў больш дэталёвым і сучасным для той эпохі. Апошні Статут дзейнічаў да сярэдзіны XIX стагоддзя і з’яўляўся адным з самых дасканальных прававых дакументаў свайго часу. Над ім працаваў канцлер ВКЛ Леў Сапега, які сабраў каманду, што займалася яго стварэннем, уносіў праўкі і ўдакладненні.
Універсальнасць
Статут ВКЛ рэгуляваў шырокі спектр прававых адносін. Статут рэгуляваў права ўласнасці на нерухомасць, забяспечваў абарону правоў уласнікаў. Ён утрымліваў нормы аб перадачы ўласнасці, спадчыне, продажы і арэндзе зямлі і іншай маёмасці.
Статут дакладна вызначаў віды злачынстваў і адпаведныя пакаранні за іх. Ён ахопліваў шырокі спектр злачынстваў: ад крадзяжу і махлярства да забойства і дзяржаўнай здрады. Пакаранні вар’іраваліся ад грашовых штрафаў да пакарання смерцю. Заканадаўчы кодэкс рэгуляваў парадак правядзення следства і судовага разбору.
Статут рэгуляваў структуру і функцыі дзяржаўных органаў улады: вялікага князя, Рады, соймаў. Вызначаў кампетэнцыі і абавязкі кожнага з гэтых органаў, забяспечваў устойлівую сістэму кіравання дзяржавай.
Мова дакумента
Першыя два Статуты пісаліся на старабеларускай мове, якая на той час была афіцыйнай мовай ВКЛ. Для Статутаў распрацавалі і выкарысталі ўласную прававую тэрміналогію на старабеларускай мове.
Трэці Статут 1588 года быў перакладзены на польскую мову. Гэта адлюстроўвае, як Каралеўства Польскае ўплывала на жыццё ВКЛ пасля заключэння Люблінскай уніі ў 1569 годзе. Нягледзячы на пераклад, старабеларуская мова працягвала выкарыстоўвацца ў судаводстве і справаводстве ВКЛ.
Правы і свабоды
Статут ВКЛ забяспечваў правы і свабоды для розных груп насельніцтва. Шляхта мела шырокія правы і прывілеі, уключаючы правы на ўласнасць і ўдзел у кіраванні дзяржавай.
Хоць правы мяшчан і сялян былі абмежаваныя ў параўнанні з правамі шляхты, Статут усё ж такі ўключыў нормы, якія забяспечвалі іх абарону ад злоўжыванняў і гарантавалі пэўныя сацыяльныя і эканамічныя правы.
Унікальны кодэкс феадальнага права
Статут ВКЛ лічыцца адным з першых поўных феадальных кодэксаў у Еўропе. Ён сістэматызаваў прававыя нормы і традыцыі, якія існавалі на той момант. Гэты дакумент стаў асновай прававой сістэмы ВКЛ і іншых усходнееўрапейскіх краін.
Доўгі ўплыў
25 чэрвеня 1840 года Мікалай І падпісаў указ аб увядзенні ў Беларусі расійскага заканадаўства. Так афіцыйна перастаў дзейнічаць Статут. Указ расійскага імператара стаў часткай шырокай палітыкі русіфікацыі і інкарпарацыі беларускіх зямель у склад імперыі.
Многія рукапісныя і друкаваныя выданні Статутаў ВКЛ захаваліся да нашых дзён. Яны з’яўляюцца каштоўнымі крыніцамі для даследавання гісторыі права і мовы.