Амерыканская выбарчая сістэма ўнікальная і мае свае асаблівасці, часам не вельмі зразумелыя, але яны фарміраваліся на працягу стагоддзяў. Асноўныя выбары ў ЗША — гэта выбары прэзідэнта, якія праводзяцца кожныя чатыры гады. У гэтым, 2024-м, годзе на пост амерыканскага прэзідэнта балатуюцца Дональд Трамп (які ўжо быў абраны прэзідэнтам восем гадоў таму) і Камала Харыс (яна з’яўляецца віцэ-прэзідэнтам ЗША ў адміністрацыі Джо Байдэна).
PALATNO расказвае, як уладкаваныя прэзідэнцкія выбары ў ЗША.
Змест
Галоўныя выбары ЗША: выбаршчыкі, а не прамое галасаванне
Сістэма прэзідэнцкіх выбараў у ЗША складаецца з некалькіх важных этапаў. Яе галоўная асаблівасць — электаральная калегія ці калегія выбаршчыкаў, а не прамое галасаванне.
Спачатку кандыдаты ад асноўных палітычных партый — Дэмакратычнай і Рэспубліканскай — праходзяць праз праймерыз і каўкус.
- Праймерыз: Першасныя выбары праводзяцца як звычайнае галасаванне, дзе выбаршчыкі аддаюць свае галасы за кандыдатаў.
- Каўкус: Гэта сходы, на якіх выбаршчыкі адкрыта абмяркоўваюць і галасуюць за кандыдатаў. Каўкус больш распаўсюджаны ў такіх штатах, як Аёва.
Падчас гэтых выбараў і сходаў выбаршчыкі ў кожным штаце галасуюць за сваіх фаварытаў. Гэтыя галасы вызначаюць, хто атрымае падтрымку дэлегатаў на нацыянальных партыйных з’ездах, дзе афіцыйна называюць кандыдатаў у прэзідэнты і віцэ-прэзідэнтаў. Дэлегаты з розных штатаў галасуюць за кандыдатаў, згодна з вынікамі праймерыз. На з’ездах кандыдаты таксама зацвярджаюць стратэгіі на выбары.
Пасля вызначэння кандыдатаў пачынаецца агульнанацыянальная перадвыбарчая кампанія. Кандыдаты актыўна ўдзельнічаюць у дэбатах, падарожнічаюць па краіне, праводзяць мерапрыемствы і ствараюць праграмы для атрымання падтрымкі выбаршчыкаў. Дэбаты часта становяцца ключавым момантам у гонцы, паколькі яны дазваляюць выбаршчыкам параўнаць погляды і здольнасці кандыдатаў.
Амерыканскія выбары прэзідэнта праходзяць у аўторак пасля першага панядзелка лістапада кожныя чатыры гады.
- Галасаванне выбаршчыкаў. Выбаршчыкі ідуць на ўчасткі і галасуюць за кандыдата. Аднак яны галасуюць не наўпрост за прэзідэнта, а за выбаршчыкаў у іх штаце, якія абавязваюцца падтрымаць пэўнага кандыдата на пасаду прэзідэнта.
- Калегія выбаршчыкаў. Пасля выбараў галасы лічацца для кожнага штата, а кандыдат, які набірае большасць галасоў у штаце, звычайна атрымлівае ўсе галасы выбаршчыкаў гэтага штата (гэта прынцып «пераможца атрымлівае ўсё», які дзейнічае ў большасці штатаў). Выключэннем з’яўляюцца Небраска і Мэн, дзе галасы выбаршчыкаў размяркоўваюцца прапарцыйна.
- Колькасць галасоў выбаршчыкаў. Усяго ў электаральнай калегіі 538 галасоў ад выбаршчыкаў (уключае 435 прадстаўнікоў з Палаты прадстаўнікоў, 100 сенатараў і 3 прадстаўнікі ад сталіцы — Вашынгтона). Каб выйграць выбары, кандыдат павінен набраць мінімум 270 галасоў ад калегіі выбаршчыкаў.
Такая сістэма сумяшчэння калегіі выбаршчыкаў і федэральных выбараў — кампраміс паміж вялікімі і малымі штатамі, які з’явіўся яшчэ ў канцы XVIII стагоддзя. Заснавальнікі імкнуліся пазбегнуць непасрэднай дэмакратыі (гэта калі прэзідэнта абіралі прамым галасаваннем) з-за страху перад «дэмакратыі большасці». Меркавалася, што электаральная калегія будзе служыць дадатковым механізмам, які зможа забяспечыць выбары разумных і дасведчаных лідараў.
Што адбываецца пасля галасавання ў лістападзе
У сярэдзіне снежня члены электаральнай калегіі збіраюцца ў сваіх штатах, каб фармальна аддаць галасы за прэзідэнта і віцэ-прэзідэнта. Звычайна выбаршчыкі галасуюць за кандыдата, за якога галасавала большасць выбаршчыкаў іх штата, хаця былі выпадкі, калі асобныя выбаршчыкі галасавалі інакш (faithless electors) і аддавалі галасы іншаму кандыдату. Аднак у большасці выпадкаў гэты выбар не ўплывае на канчатковы вынік.
На пачатку студзеня Кангрэс афіцыйна падлічвае галасы калегіі выбаршчыкаў і абвяшчае вынікі. Калі кандыдат набірае 270 або больш галасоў, яго называюць пераможцам.
Калі ніхто з кандыдатаў не набірае 270 галасоў, выбары пераходзяць у Палату прадстаўнікоў, якая выбірае прэзідэнта з трох кандыдатаў з найбольшай колькасцю галасоў, пры гэтым кожны штат мае адзін голас.
20 студзеня ў Вашынгтоне праходзіць інаўгурацыя — афіцыйная цырымонія ўступлення на пасаду новага прэзідэнта ЗША, дзе абраны прэзідэнт прысягае на вернасць Канстытуцыі і афіцыйна пачынае свой чатырохгадовы тэрмін.
Якія перавагі і недахопы ў такой сістэме
Сістэма прэзідэнцкіх выбараў у ЗША — гэта складаная структура, якая захоўвае традыцыі і адлюстроўвае асаблівасці федэральнай дзяржавы. Хаця яна мае свае недахопы, для многіх амерыканцаў гэта сістэма, якая забяспечвае баланс у дзяржаве.
Перавагі:
- Захаванне федэралізму. Калегія выбаршчыкаў дазваляе кожнаму штату ўплываць на вынік выбараў. Гэта значыць, што Злучаныя Штаты — гэта саюз штатаў, якія маюць уласную ўладу і законы. Таму выбары, асабліва прэзідэнцкія, залежаць ад унікальнай структуры кожнага штата.
- Кампраміс паміж прамым і непрамым выбарам. Гістарычна сістэма задумвалася як спосаб абмежавання ўплыву прамой дэмакратыі, каб пазбегнуць галасавання «неадукаванай масы».
Недахопы:
- Сістэма «пераможца атрымлівае ўсё». Такая сістэма прыводзіць да таго, што кандыдаты канцэнтруюцца на штатах, якія вагаюцца (swing states), і могуць ігнараваць менш значныя па колькасці галасоў штаты.
- Дыспрапорцыя галасоў. У невялікіх штатах (як Ваёмінг) аднаму выбаршчыку прыпадае больш электаральнай вагі, чым у вялікіх штатах (як Каліфорнія), што можа прывесці да дыспрапорцыі паміж галасамі выбаршчыкаў і электаральнымі галасамі.
Цікавосткі
Прамежкавыя выбары. Паміж прэзідэнцкімі выбарамі праходзяць так званыя midterms — прамежкавыя выбары, на якіх пераабіраецца значная частка Кангрэса, а таксама праводзяцца мясцовыя выбары. Яны даюць выбаршчыкам магчымасць уплываць на палітычны баланс улады ў сярэдзіне прэзідэнцкага тэрміну.
Традыцыя галасавання і палітычныя партыі. Асноўнымі палітычнымі сіламі ў ЗША з’яўляюцца дзве партыі — Дэмакратычная і Рэспубліканская. Гэты дуалістычны характар палітычнай сістэмы таксама сфарміраваўся гістарычна і стаў традыцыяй. Хаця ў краіне ёсць іншыя партыі, яны звычайна не маюць значнай падтрымкі ў нацыянальным маштабе.
Чаму амерыканскія выбары адбываюцца ў лістападзе? Выбары праходзяць у аўторак пасля першага панядзелка лістапада. Гэтая дата была выбрана з улікам сельскагаспадарчага і рэлігійнага календара XIX стагоддзя, калі фермеры маглі ехаць галасаваць пасля ўборкі ўраджаю і маглі вярнуцца дадому да наступнай нядзелі.
Інаўгурацыя толькі праз тры месяцы. Выбары праходзяць у лістападзе, але новы прэзідэнт уступае на пасаду толькі 20 студзеня наступнага года. Гэты перыяд дае час для перадачы ўлады і падрыхтоўкі новай адміністрацыі.
Усе прэзідэнты ЗША
- Джордж Вашынгтон (1789-1797), беспартыйны
- Джон Адамс (1797-1801), федэраліст
- Томас Джэферсан (1801-1809), дэмакрат-рэспубліканец
- Джэймс Мэдысан (1809-1817), дэмакрат-рэспубліканец
- Джэймс Манро (1817-1825), дэмакрат-рэспубліканец
- Джон Адамс (1825-1829), дэмакрат-рэспубліканец
- Эндру Джэксан (1829-1837), дэмакрат
- Марцін Ван Бюрэн (1837-1841), дэмакрат
- Уільям Гарысан (1841), віг
- Джон Тайлер (1841-1845), віг
- Джэймс Полк (1845-1849), дэмакрат
- Закары Тэйлар (1849-1850), віг
- Мілард Філмар (1850-1853), віг
- Франклін Пірс (1853-1857), дэмакрат
- Джэймс Б’юкенен (1857-1861), дэмакрат
- Аўраам Лінкальн (1861-1865), рэспубліканец
- Эндру Джонсан (1865-1869), дэмакрат
- Уліс Грант (1869-1877), рэспубліканец
- Рэзерфорд Хейс (1877-1881), рэспубліканец
- Джэймс Гарфілд (1881), рэспубліканец
- Чэстэр Артур (1881-1885), рэспубліканец
- Гровер Кліўленд (1885-1889), дэмакрат
- Бенджамін Гарысан (1889-1893), рэспубліканец
- Гровер Кліўленд (1893-1897), дэмакрат
- Уільям Мак-Кінлі (1897-1901), рэспубліканец
- Тэадор Рузвельт (1901-1909), рэспубліканец
- Уільям Тафт (1909-1913), рэспубліканец
- Вудра Вільсан (1913-1921), дэмакрат
- Уорэн Гардзінг (1921-1923), рэспубліканец
- Калвін Кулідж (1923-1929), рэспубліканец
- Герберт Гувер (1929-1933), рэспубліканец
- Франклін Рузвельт (1933-1945), дэмакрат
- Гары Трумэн (1945-1953), дэмакрат
- Дуайт Эйзенхаўэр (1953-1961), рэспубліканец
- Джон Кенэдзі (1961-1963), дэмакрат
- Ліндан Джонсан (1963-1969), дэмакрат
- Рычард Ніксан (1969-1974), рэспубліканец
- Джэральд Форд (1974-1977), рэспубліканец
- Джэймс Картэр (1977-1981), дэмакрат
- Рональд Рэйган (1981-1989), рэспубліканец
- Джордж Буш (1989-1993), рэспубліканец
- Уільям Клінтан (1993-2001), дэмакрат
- Джордж Буш Другі (2001-2009), рэспубліканец
- Барак Абама (2009-2017), дэмакрат
- Дональд Трамп (2017-2021), рэспубліканец
- Джозеф Байдэн (2021-2024), дэмакрат