Беларусь часта называюць «Краінай замкаў», але на беларускіх землях засталося іх няшмат: у суседніх краінах іх нашмат больш. Чаму ж так сталася? Чаму ў «Краіне замкаў» іх можна пералічыць па пальцах рукі? Чаму яны зніклі? І ці было іх так шмат?
PALATNO расказвае пра беларускія замкі.
Быхаў
Напрыканцы XVI стагоддзя гетман ВКЛ Ян Хадкевіч пачынае будаваць на быхаўскіх землях замкавыя ўмацаванні. Ужо ў XVII стагоддзі замак і горад атрымалі магутную бастыённую фартыфікацыю і ўяўлялі сабой адзіны комплекс абарончых збудаванняў. Трапіць у горад было магчыма толькі праз тры каменныя брамы.
Быхаў спрабавалі асадзіць, штурмаваць і захапіць шмат разоў. Асабліва гэта было маштабна падчас руска-польскай вайны. Быхаўцы адмовіліся здавацца рускім, і нават угаворы цара не пераканалі іх. За тое, што Быхаў не здаўся рускім, польскі кароль вызваліў быхаўцаў ад падаткаў на 20 гадоў. Акрамя гэтага быхаўцы змаглі падчас вылазкі з замку забіць казака Залатарэнку, які кіраваў аблогай.
Быхаў быў важным стратэгічным горадам на руска-польскай мяжы. Быхаў быў ва ўладанні Сапегаў — аднаго з буйнейшых магнацкіх радоў. Сапегі клапаціліся пра абарону і развіццё гораду.
У часы Паўночнай вайны горад двойчы быў у аблозе. Доўгі час Быхаў быў важным стратэгічным пунктам, але пасля ўключэння значнай часткі сучаснай Беларусі ў склад Расійскай імперыі горад цалкам пазбавіўся свайго значэння.
Ад Быхаўскага замку да нашага часу ацалелі толькі рэшкі валоў.
Давыд-Гарадок
Гісторыкі лічаць, што горад узнік прыкладна ў XII стагоддзі. З-за асаблівых умоў Палесся з пушчаў і балот горад не меў гарадской лініі ўмацаванняў. Замак размяшчаўся на гары, якая была да пяці метраў ў вышыню.
Давыд-Гарадок быў вялікакняжацкім валоданнем, але яго часта перадавалі ва ўтрыманне. Нарэшце, Давы-Гарадок перадалі Радзівілам. У часы валодання ім Радзівіламі захаваліся падрабязныя інвентары, і мы ведаем, як выглядаў, перабудоўваўся замак.
Замак шмат разоў фігуруе ў гісторыі ВКЛ. Па-першае, у сярэдзіне XVII стагоддзя Давыд-Гарадок быў галоўнай базай паўстанцаў Пінскага павету. Па-другое, падчас руска-польскай вайны замак захапілі рускія, ён моцна пацярпеў, хоць і знаходзіўся далёка ад цэнтру ваенных дзеянняў.
Пазней замак аднавіўся, каля яго разрастаўся горад з цэрквамі і касцёламі. Аднак ужо з сярэдзіны XVIII стагоддзя замак пачынае паступова разбурацца разам з яго ўмацаваннямі. З мясцовага цэнтра абароны Давыд-Гарадок пераўтвараецца ў перыферыйную рэзідэнцыю Радзівілаў.
Друя
Друя знаходзілася ў паграніччы, таму была важным абаронным пунктам. Першапачаткова замак князёў Масальскіх, якія ім валодалі, знаходзіўся на левым беразе Друйкі. Аднак потым рускія войскі заваявалі Друю, а сам замак, верагодна за ўсё, знішчылі. Новы замак стаяў на правым беразе Друйкі.
У XVII стагоддзі Друяй пачаў валодаць канцлер ВКЛ Леў Сапега. Пры ім адбылася руска-польская вайна: Друю занялі рускія, а само паселішча пацярпела ад баявых дзеянняў. Друю таксама занімалі і шведы, якія абрабавалі мястэчка.
У апошні раз пра сярэдневяковыя ўмацаванні Друі было вядома ў 1664 годзе. Тады рускія войскі напалі на мястэчка і спалілі яго. Цяпер сляды ад таго, якой была Друя ў часы Вялікага Княства Літоўскага, надзейна схаваныя гарадской забудовай.
Дуброўна
Замак у Дуброўна меў зручнае размяшчэнне, бо з трох бакоў яго абаранялі рэкі Днепр і Дуброўна. Адзіны шлях да замку быў па насыпу… А само паселішча ўзнікла на той зямлі прыкладна ў XIV стагоддзі. Ад пачатку ўмацаванні замку былі слабымі: Дуброўна неаднаразова захоплівалі рускія войскі, спальвалі паселішча, а потым яно хутка аднаўлялася.
Вядома, што на шляху замка быў умацаваны падзамак з трыма вежамі. Найбольш небяспечным месцам для Дубровенскага замка лічыўся бок ад ракі Дуброўны, таму там пабудавалі яшчэ дзве вежы.
У часы руска-польскай вайны Дуброўна знаходзіўся ў аблозе, аднак як і ў выпадку са Старым Быхавым, замак не здаваўся. Рускага цара гэта злавала, але жыхары і шляхта Дуброўна не збіралася проста здацца рускім. Аднак з кожным днём у аблозе надзея на вызваленне пачала знікаць, таму было вырашана здаць замак. У адказ на гэта Дуброўна спалілі, частку шляхты ўзялі ў палон, а ўсё палоненае насельніцтва забралі на Русь.
У часы Паўночнай вайны Дуброўна знаходзілася ва ўладанні Сапегаў, а Сапегі ваявалі на баку шведаў. Дуброўна разам з замкам занялі і спалілі рускія. Ужо вядома, што ў 1712 годзе ў Дуброўне замку не было.
Іказнь
Іказнь стала мястэчкам у XVII стагоддзі, але пра яе існаванне вядома на два стагоддзі раней. У 1504 годзе там пачалі будаўніцтва замку і ўласна самога паселішча.
Вядома, што там узвялі каменны замак і драўлянае паселішча. Пасля пабудовы замак узмацнялі, хоць і сцены былі пабудаваныя таксама мураваныя. Сам замак размяшчаўся на выспе, таму быў абаронены з усіх бакоў вадой.
Іказненскі замак перажыў руска-польскую вайну, але не змог перажыць Паўночную. Гаспадары замку — Сапегі — прынялі бок шведаў, таму лёс замку ў Іказні быў адзін… Да нашага часу ён не захаваўся.
Койданава
Койданава таксама было ў валоданні Радзівілаў. Цяпер мы ведаем пад Койданавым горад Дзяржынск — атрымаў сваю назву ў савецкі час.
На Койданава неаднаразова нападалі і разбуралі: рабілі гэта і крымскія татары, і маскоўскія войскі. Вядома, што ў XVI стагоддзі ў Койданаве меўся драўляны замак, яго абкружаў роў, што быў злучаны з рэчкай Няцечай. У першай палове таго ж стагоддзя драўляны замак замянілі каменным з дзевяццю вежамі.
У часы руска-польскай вайны Койданава некалькі разоў спальвалі і спустошвалі. Аднак дакладна вядома, што замак змаглі аднавіць. Ён разам з кальвінісцкім саборам праіснаваў да 1940-х.
Копысь
Пасля ўключэння Копысі ў склад Вялікага Княства Літоўскага горад пастаянна трапляў на мапу ваенных дзеянняў. Ад пачатку Копысь быў вялікакняжацкім валоданнем, потым ім валодалі Астрожскія, Радзівілы, прынцэсы Нейбургскія і зноў Радзівілы.
У руска-польскую вайну фартыфікацыйныя пабудовы Копысі не змаглі прывесці ў належны стан. Мясцовае насельніцтва само здало горад і замак. Потым рускія адступілі і зноў узялі штурмам горад. Пра сам замак і горад ужо пасля гэтай вайны было вядома з інвентару: горад быў абнесены драўлянай сцяной з вежамі, а сам замак быў таксама драўляным.
Падчас Паўночнай вайны горад і замак цалкам спалілі рускія войскі падчас адступлення. Пасля ўключэння Копысі ў склад Расійскай імперыі горад пачалі аднаўляць, перабудоўваць.
Клецк
Клецкі замак узнік даўно, але стаў часткай Вялікага Княства Літоўскага толькі з XVII стагоддзя. Клецк часта перадавалі ва ўладанне розным князям. Апошнімі князямі Клецка былі Радзівілы.
Як і большасць уладанняў Радзівілаў, Клецк меў не толькі замак, але і гарадскую сістэму абароны. У XVII стагоддзі інвентар Клецка ўзгадвае пра Высокі і Дольны замкі. Высокі замак абружала драўляная сцяна, унутры былі гаспадарчыя пабудовы і цэйхгаўз (ваенны склад). У Дольным замку было дзесяць вежаў, дзве брамы.
Горад абаранялі самі жыхары, але ў большасці яны не маглі супрацьстаяць рэгулярнаму войску. Падчас руска-польскай вайны Клецк узялі рускія і спалілі яго: Дольны замак цалкам знік, ад Высокага замку засталася толькі брама і агароджа. Аднавіцца замак не змог і пасля Паўночнай вайны — Клецк знішчылі зноў. Пасля той вайны замак больш не аднаўлялі.
Любча
У гарадскога пасёлка ў Гродзенскай вобласці таксама ў свой час быў замак. Любча ў розныя гістарычныя перыяды належала розным князям, але ў выніку яе валадарамі сталі Радзівілы.
Любчанскі замак стаяў на левым беразе Нёмана, з трох бакоў яго акружаў абарончы роў. У XVI стагоддзі ў замку былі чатыры вежы. Само мястэчка таксама было абароненае. Аднак усе гэтыя фартыфікацыі не дапамаглі ў войнах…
У сярэдзіне XVII стагоддзя мястэчка захапілі казакі і яно моцна пацярпела. Ужо пасля падзелаў Рэчы Паспалітай у інвентары замку ўзгадвалася толькі пра дзве межы замест чатырох.
Ляхавічы
Ляхавічы лічыліся вялікакняжацкім уладаннем, якое трымалі ў свой часы магнаты Гаштольды, Радзівілы, Хадкевічы і, у рэшце рэшт, Сапегі. Пры Хадкевічах у Ляхавічах з’явіўся магутны бастыённы замак. Фактычна замак быў астраўным, ён меў штучнае абвадненне, лічыўся адным з самых магутных у Рэчы Паспалітай. Ад замку вырас і сам горад…
Ляхавічы асаджалі падчас антыфеадальнай вайны, а ў часы руска-польскай вайны сам замак (хутчэй за ўсё, пра гэта не расказваюць гістарычныя дакументы) не змаглі ўзяць. Польская карона адзначала мужнасць жыхароў і шляхты, якая адмовілася ад супрацоўніцтва з рускімі войскамі і не здала замак: іх вызвалілі на розныя гады ад падаткаў.
А вось у часы Паўночнай вайны ў Ляхавіцкім замку абараняліся вайскоўцы Пятра I ад шведаў. Пасля вайны Ляхавічы перадалі ў валоданне віленскіх біскупаў. У 1775 годзе Ляхавічы вярнуўся да Рэчы Паспалітай, бо меў вялікае значэнне і ролю ў абароне.
Мір
Мірскі замак быў узведзены ўжо каменным з пяццю вежамі. Замак належаў Юрыю Ільінічу, а потым князям Радзівілам. Гісторыкі лічаць, што разам з перабудовай нясвіжскага замка ў Міры пачалі замяняць драўляныя фартыфікацыі на каменныя.
Падчас руска-польскай вайны Мір быў узяты рускімі войскамі, потым горад быў узяты шведскімі войскамі. У XVIII стагоддзі Мірскі замак, які ў перыяд цішы і міру аднаўлялі, зноў трапляе ў зону баявых дзеянняў. Падчас Паўночнай вайны на яго нападаюць шведы і спальваюць замак, а падчас паўстання Тадэвуша Касцюшкі рускія зноў разбурылі замак.
Замак змаглі аднавіць да вайны 1812 года. Аднак падчас наступу французы ўзарвалі Мірскі замак.
Нясвіж
Сярэдневяковы Нясвіж меў замак, які спачатку быў драўляным, а пасля бастыённым, а яшчэ умацаванні гораду. З часам драўляны княжацкі замак вырашылі перабудаваць і узмацніць, рашэнне прымалася напрыканцы XVI стагоддзя падчас валадарання там Радзівілаў.
У перабудове замку ўдзельнічаў італьянец Джавані Бернардоні. Перабудаваны замак быў вялікі (прыкладна, паўтара футбольных полі). Замак абараняў роў з вадой, а з часам на яго сценах збудавалі вежы. У сутарэннях былі патаемныя хады.
Разам з перабудовай замку ў межах горада будаваліся ўмацаванні. Горад абараняўся бастыёнамі з усіх бакоў, а ў сам горад можна было патрапіць праз пяць брам. Разам з гэтым дарогу на замак закрывалі каменныя кляштары, якія ўзвялі ў важных месцах, якія былі перашкодай для магчымага наступу ворага.
Будоўля фартыфікацый у горадзе вялася на працягу многіх гадоў. Падчас войнаў супраць Масквы Нясвіж бралі два раз, а ўмацаванні пашкодзілі. Крытычнай стала Паўночная вайна, бо пасля яе горад не змог напоўніцу узнавіць умацаванні. Канчаткова Нясвіж быў здадзены падчас падзелаў Рэчы Паспалітай.
Слуцк
Слуцк лічыўся адным з самых умацаваных гарадоў у Вялікім Княстве Літоўскім. Усё з-за таго, што на горад часта нападалі крымскія татары і іншыя ворагі.
Гісторыкі адзначаюць, што пра слуцкі замак вядома яшчэ на пачатку XIV стагоддзя — ён быў драўляным і з вежамі. Спачатку Слуцкам валодалі князі Алелькавічы, а потым горад перайшоў да Радзівілаў.
З-за частых нападаў у горада з’явіліся магутная ўмацаванні. У старажытнай частцы горада, які называўся Старым Слуцкам (там быў Верхні і Ніжні замкі) былі фартыфікацыйныя комплексы. Другую частку горада на левым беразе Случы таксама абаранялі ўмацаванні, і там таксама быў свой замак.
Слуцк быў непрыступным падчас вялікіх войнаў і паўстанняў. Калі Слуцк перайшоў да Расійскай імперыі, то яго значнасць і ўмацаванні сталі непатрэбнымі і з часам перайшлі ў заняпад.