«Браткі! Тут зямля такая!» Пятнаццаць выключна беларускіх афарызмаў, якія падарылі нашы пісьменнікі

Гэтыя афарызмы маглі нарадзіцца толькі з-пад рукі беларускіх пісьменнікаў — і яны яскрава паказвалі жыццё нашай краіны сто гадоў таму, і нават цяпер. PALATNO расказвае пра выключна беларускія афарызмы, аўтарамі якіх былі нашы пісьменнікі.

«Ад вёскі адбіўся, а ў палац не папаў»

Гэта выраз з верша Янкі Купалы «Нібы казка» ад 1908 года.

Дзе жыў гэты Янка, там двор блізка быў,

Туды схадзіць часам наш Янка любіў,

Але — не на працу, а так сабе, — знаць,

Пабыць з панічамі, жыццё іх пазнаць.

І добра пазнаў ён іх гэта жыццё,

Бо стала нямілым яму сваё ўсё.

А толькі, як Янка ні корчыўся ўвесь,

Ніяк цераз панскі парог не пралез;

Ні хорт і ні выжал цяперака стаў,

Ад вёскі адбіўся, у палац не папаў.

У вёсцы ўсім страшны, глядзіць, нібы пан,

У двор жа як прыдзе — такі самы хам.

«Браткі! Тут зямля такая!»

Гэта выраз з твора Максіма Танка «Казкі пра Музыку» за 1938 год.

Ішлі слугі цара дзень і ноч:

І пры сонцы,

І пры месяцы высокім;

То лесам,

То полем,

То гарой,

То сухадолам глыбокім.

Аж пачулі, нехта недзе грае,

Толькі дзе і хто —

Не бачаць,

Хоць ідуць

На дзіўны голас краем

Ноч і цэлы дзень гарачы.

Адзін кажа:

— Можа, гэта здань?

Другі:

— Мо трава спявае?

Толькі трэці,

Прытуліўшы вуха,

Кажа:

— Браткі! Тут зямля такая!..

«Быў бы талент — знойдзецца пасада»

Гэта цытата з паэмы Аляксея Русецкага «Другі пачатак» за 1958 год. Русецкі нарадзіўся на Магілёўшчыне ў пачатку XX стагоддзя. Удзельнічаў у Другой сусветнай вайне на некалькіх франтах, а таксама ўдзельнічаў у разгроме Японіі. Пасля вайны звязаў сваю кар’еру з літаратурай.

«Праўду здабываць трэба з боем»

Гэтыя словы кажа рэвалюцыянер Галубовіч — герой аповесці Якуба Коласа «На ростанях».

Аляксандр закрануў якраз тое пытанне, што даўно займала Андрэя. Лабановіч падумаў, паківаў галавою.

— Эх, дружа мой! — сказаў ён. — Калі б мы мелі такія вагі, дзе можна было б узважваць добрае і благое! Тады паставілі б на дарогах слупы з надпісамі: налева — праўда, направа — хлусня. І так лёгка б стала хадзіць па свеце, затое, відаць, было б нудна і нецікава.

— Гатовай праўды захацелася? — прамовіў Галубовіч. — Не, брат, праўду здабываць трэба з боем. А гэта не так проста, як малююць балбатуны-анархісты: шах-мах — скінулі цара, і кожны сам сабе сіла і права. Можа табе гэта да спадобы?

«Вялікая справа — паставіць чалавека на сваё месца»

Гэта крыху перафразаваны выраз з артыкула Кандрата Крапівы «Што мне рупіць» за 1933 год.

Нашы газеты амаль штодня даюць нам прыклады і прозвішчы дурняў рознага гатунку, якія выпадкова апынуліся не на сваім месцы, і чым вышэй гэта месца, тым смяшней выглядае дурань, тым далей ён відаць. Гэта вялікая справа — паставіць чалавека ці рэч на сваё месца. Для ілюстрацыі свае думкі я прывяду тут невялікую аналогію. Аглоблі, напрыклад, калі ў іх запрэжаны конь, не выклікаюць у нас ніякіх асаблівых эмоцый, але аглобля ў руках крытыка дае ўжо значны эмацыянальны эфект. Я веру ў тое, што мы хутка зусім дасканала навучымся ўлічваць здольнасці і падрыхтаванасць чалавека да тае ці іншай працы.

«Дзень вяселля назначылі, ды вяселля не бачылі…»

Гэта выраз з апавядання вершам Якуба Коласа «Батрак» за 1910 год.

І вось потайкам, цішком

Ўсё яны абмеркавалі,

Гладка ўсе канцы схавалі,

Справа стала за папом.

Тым жа часам Гуль Кандраці

Са сватамі пʼе ў іх хаце,

Вусы круцячы рудыя, —

Што-та, моў, за я! Куды я!

Банадыся ж прытоена

Сядзіць на тых запоінах,

Далёкая ад Кандрата

І ад дома і ад свата.

Дзень вяселля назначылі,

Ды вяселля не бачылі…

«Дум не скуеш ланцугамі»

Гэта таксама перафразаваны радок, які многім вядомы, падарыў Янка Купала ў паэме «Курган» у 1910 годзе.

Бачыш, княжа, загоны, лясы, сенажаць, —

Ім пакорны я толькі з гуслямі,

Сілен, княжа, караць, галаву сілен зняць, —

Не скуеш толькі дум ланцугамі.

«Жаба ў каляіне»

Гэта назва байкі Кандрата Крапівы ад 1927 года. Жаба ў каляіне — гэта ўвасабленне эгаістычнага і кепскага, якое стае на шляху магутнага і прагрэсіўнага.

Бачыць жаба, што па дарозе едзе вялізны воз, і

Апанавала жабу злосць,

І падказаў ёй жабін розум:

«Ага, ну-ну!

Ты пажыві яшчэ хвіліну, —

Вось толькі сяду ў каляіну,

Плячом пад кола таркану

І к чорту воз перавярну.

Тады — капут, і ты мяне не зловіш,

Бо галаву, напэўна, зломіш».

І — скок жабоцька смела

Ды ў каляіну села.

Тут колам — хрась!..

І кроў і гразь…

«За радок — гадок»

Гэта фраза Валянціна Таўлая ў яго творы «Аб маіх вершах» за 1941 год. Так ён пісаў пра беларускіх пісьменнікаў, якія працавалі ў Заходняй Беларусі пры польскай уладзе.

Пракурор праз кодэкса артыкул

углядаўся ў кожны мой радок,

нават пальцам асцярожна тыкаў

і ацэньваў: за радок — гадок.

«Людзьмі звацца»

Выраз з вядомага верша Янкі Купалы «А хто там ідзе?».

А хто там ідзе, а хто там ідзе

У агромністай такой грамадзе?

— Беларусы.

А чаго ж, чаго захацелась ім,

Пагарджаным век, ім, сляпым, глухім?

— Людзьмі звацца.

ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ: «А хто там ідзе?». 81 год таму памёр Янка Купала

«Мне Загібелька лепш Парыжа»

Гэта апошні радок з верша Якуба Коласа «Загібелька» за 1935 год. Агулам, гэта цэлая гісторыя, як гэта фраза ўтварылася. Усё пачалося з таго, што ў 1935 годзе Якуб Колас наведаў Парыж на Сусветным кангрэсе культуры. Пасля кангрэса ён дзяліўся сваімі ўражаннямі ад Парыжа, Булонскага парка і Сены.

Кандрат Крапіва ведаў, што Колас любіць адпачываць у вёсцы Загібелька ў Пухавіцкім раёне і збіраць там грыбы. Крапіва напісаў эпіграму «Інтэрв’ю Якуба Коласа» ў газеце «Літаратура і мастацтва».

Быў я ў Парыжы на кангрэсе, —

То ў Загібельцы, браце, лепш:

Грыбоў няма ў Булонскім лесе,

А ў Сене — хоць бы адзін лешч.

Колас хутка адрэагаваў на тое, што напісаў Крапіва. І таксама вершам.

Быць можа я крыху дзівак,

Але люблю я Загібельку:

Там кожны хвойнік мне сваяк,

Там ясным днём надрэчны гак

Мне суліць ясную пасцельку.

На філасофскі часам лад

Настроіш думкі ты ў самоце.

Што ні кажы, наш край багат!

Балотам зробім шах і мат,

І будуць нівы на балоце.

Калі агледзіш хвайнякі

І гэты кут пазнаеш бліжай,

Збіраючы баравікі, —

То вывад я раблю такі:

Мне Загібелька лепш Парыжа.

«Мой родны кут, як ты мне мілы!»

Напэўна, гэтую фразу ведаюць усе беларусы. Яе аўтар — Якуб Колас, які напісаў яе напачатку «Новай зямлі».

Мой родны кут, як ты мне мілы!..

Забыць цябе не маю сілы!

Не раз, утомлены дарогай,

Жыццём вясны мае убогай,

К табе я ў думках залятаю

І там душою спачываю.

Дарэчы, гэты шырокавядомы беларусам радок узяў за эпіграф Пятрусь Броўка да паэмы «Беларусь». А яшчэ так жа называецца нарыс Янкі Брыля за 1958 год. «Мой родны кут, як ты мне мілы» выкарыстоўвалі і Максім Танк, і Ілья Гурскі.

«Прафесар велькіх букваў»

Гэта іранічны выраз Ядвісі ў дачыненні да настаўніка Лабановіча ў рамане Якуба Коласа «На ростанях». Так Лабановіча называла не толькі Ядвіся, але і іншыя персанажы твора.

Пан падлоўчы весела павітаўся са сваім суседам, узяў яго пад руку і павёў да панны Людмілы.

— Проша быць знаёмымі: пан Лабановіч, прафесар велькіх букваў.

«Свінтус грандыёзус»

Гэта выраз з камедыі Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошні». Выраз абазначае сутнасць героя Гарлахвацкага — нахабнага і грубага невука.

Гарлахвацкі прымушае Тулягу напісаць навуковую працу па палеанталогіі, каб выдаць яе за сваю навуковую прадукцыю. Туляга з дапамогаю калектыва разабраўся, што Гарлахвацкі — невук і прайдзісвет, і напісаў па знойдзенай на дварэ костцы даклад аб жывёліне, якая жыла некалькі тысячагоддзяў назад, зрабіў апісанне яе, вызначыўшы нават памер, і назваў — мамантаваю, або іспалінскаю, свіннёю. Гарлахвацкі выступае з паведамленнем пра свае «навуковыя поспехі» і «адкрыцці». Яму прапануюць назваць «мамантавую свінню» па-латыні. Гарлахвацкі, адгарнуўшы старонку даклада, чытае:

— Свінтус грандыёзус.

Выраз прагучэў як ацэнка Гарлахвацкага.

«Чакаць тады спакойна можна, калі няма чаго чакаць»

Такімі словамі заканчваецца верш Алеся Звонака «Пад небам поўначы далёкай».