Zusim niadaŭna čynoŭniki dy «nieabyjakavyja hramadzianie» ŭ Biełarusi ŭzialisia za łacinku — biełaruskamoŭnyja podpisy łacinskim ałfavitam, jak praviła, hieahrafičnyja. Maŭlaŭ, usio vyčyścić, bo «čužoje». A ci čužoje? Ci patrebnaje? Kali tak — to navošta?
Гэты артыкул можна прачытаць кірыліцай.
Historyja biełaruskaj łacinki — asobny linhvistyčny raman, a mo i detektyŭ. Usie my sa škoły zvyklisia ŭsprymać biełaruskuju movu na kirylicy, ale jašče sto hod tamu ŭ Zachodniaj Biełarusi vydańni pa-biełarusku vychodzili prykładna 50 na 50 — łacinkaj i kirylicaj. Bolš taho: siońnia biełarusy Padlašša zbolšaha karystajucca łacinkaj. Heta tradycyja, a jašče — praktyčna, kali tvaja asnoŭnaja raskładka na telefonie polskaja.
Ale, mahčyma, heta ŭsiaho tolki recha minułaha? «Sastarełyja fajły» z moŭnaha softu?.. Raźbiaromsia.
Змест
Mova hučyć taksama, ałfavit — źmianiajecca
Z čaho ŭsio pačałosia? U kožnaha naroda admietnaja mova, a voś ałfavity zbolšaha standartyzavanyja. Čechi, niemcy, ispancy ci finy karystajucca łacinskim ałfavitam, choć havorać pa-roznamu. Kudy mienš narodaŭ z admietnymi — nacyjanalnymi ałfavitami: hruziny, armianie, jaŭrei, kitajcy, japoncy… Z adnaho boku, taki kiejs supieradmietny, z inšaha — vyvučać hetyja movy ŭdvaja składaniej.
Na movie najpierš havorać, paśla pišuć. I ałfavit — heta niby vopratka dla moŭnaj sistemy, jakaja ŭžo skłałasia. Jon — druhasny i časam źmianiajecca. Tak, manhoły mieli niekali svajo viertykalnaje piśmo, pakul SSSR nie naviazała im kiryličnaje piśmo. Turki stahodździami pisali arabicaj, ale Ataciurk 100 hod tamu ŭvioŭ łacinicu. Mova hučyć taksama, jak i hučała, ałfavit — źmianiajecca.
Jaśko haspadar z pad Wilni і Maciej Buraczok
Pieršym piśmovym ałfavitam u Biełarusi była kirylica jašče z časoŭ Połackaha kniastva — 1000 hod tamu. Łahična: chryścijanstva pryniali z Vizantyi, a ŭ nahruzku — carkoŭnasłavianskaja mova plus kirylica. Zrešty, Zachodniuju Biełaruś Jahajła chryściŭ na 400 hod paźniej, tamu dla našych šmatlikich katalickich prodkaŭ z Hrodzienščyny pieršym ałfavitam była łacinica.
Ałfavit byŭ častkaj dziaržaŭnaj palityki, jak i mova. Z toj papraŭkaj, što havorka nie pra biełaruskuju, ruskuju i polskuju, a pra łacinskuju i carkoŭnasłavianskuju, bo mienavita kanfiesii (katalictva/pravasłaŭje) paznačali miežy cyvilizacyj. Ziemli Biełarusi — na miažy pamiž Zachadam i Uschodam, tamu takaja dvaistaść była zakładzienaja jašče šmat sotniaŭ hod tamu.
Pomniki biełaruskaj łacinkaj viadomyja ad XVI stahodździa. Naprykład, chramavy zvon z vioski Moładava na Bieraściejščynie, adlity ŭ 1583 hodzie, jaki dastaŭsia carkvie ad «BŁAHOWIERNEHO • Y CHRISTOLIVBIWOHO • PANA • SIEMIONA • WOINY» («dabraviernaha i chrystalubivaha pana Siamiona Vojny»). Ničoha dziŭnaha, bo toj Siamion Vojna, najchutčej, razmaŭlaŭ pa-biełarusku, ale ŭ škole ci kalehiumie vučyŭ łacinskuju movu. Tamu — sintez.
Łacinskaja tranślitaracyja biełaruskaj movy najlepš pryžyłasia na Vilenščynie, Hrodzienščynie, Minščynie. Tut u XIX stahodździ akurat i naradziŭsia biełaruski nacyjanalny prajekt z Paŭstańnia Kalinoŭskaha i vieršaŭ Bahuševiča. Abodva pisali i padpisvalisia łacinkaj: Jaśko haspadar z pad Wilni dy Maciej Buraczok. Ałfavit «Mužyckaj Praŭdy» i «Dudki Biełaruskaj» — łacinka.
Ad «Našaj Nivy» da Stalina
Dyskusija pra ałfavit dla biełaruskaj movy raspačałasia na złomie XIX i XX stahodździaŭ. Jak praviła, dziejačy z pravasłaŭnym bekhraŭndam vybirali kirylicu, z katalickim — za łacinku. «Naša Niva» ad 1906 hodu vychodziła i tak, i hetak, u dźviuch viersijach, kab achapić maksimum čytačoŭ. Heta ŭsprymałasia hetaksama, jak zaraz sajty z rasijskaj i biełaruskaj viersijami — dla kamfortu.
Darečy, niadaŭna sučasnaja «Naša Niva» zapuściła viersiju sajta biełaruskaj łacinkaj.
Dakumientacyja Biełaruskaj Narodnaj Respubliki zbolšaha ŭžo na kirylicy, ale bieźlič vydańniaŭ taho času — łacinka. Łahična: BNR pretendavała na šyrokija terytoryi na ŭschodzie, ažno z kavałkami Branščyny i Smalenščyny. U dadatak, vialikaja kolkaść dziejačaŭ — byłyja rasijskija aficery i čynoŭniki. Biełaruskaja mova — okiej, ale ani sama mova, ani ałfavit nie byli ŭnarmavanyja i jurydyčna zamacavanyja.
Karty skłalisia ŭ časy BSSR. Paśla karotkaj adlihi i navat dyskusij pra łacinku ŭ nacyjanalnych respublikach usio adnaznačna vyrašyłasia na karyść kirylicy pry Stalinie. Navat kazachskuju chucieńka pieraviali z łacinki na kirylicu, choć abodva ałfavity nie jość tradycyjnymi dla taho rehijona.
Łacinka zachavałasia ŭ Zachodniaj Biełarusi, dzie «akapaŭsia» nacyjanalny ruch, ale — zrazumieła — nie mieŭ palityčnaj ułady. Tvory Stankieviča, Łastoŭskaha, Kupały i Kołasa, a taksama biełaruskija kalendary i haziety vychodzili tam na abodvuch ałfavitach. Paśla 1939 hoda «kančatkovaje vyrašeńnie pytańnia łacinki» dabrałasia i siudy… Bolš taho: staryja vydańni łacinkaj, aŭtary jakich byli represavanyja, metava źniščalisia. Siońnia heta ŭžo rarytety.
«Akno mahčymaściej» pry niemcach i BSSR jak lacinka-free state
Apošniaje «akno mahčymaściej» dla biełaruskaj łacinki — jak ni paradaksalna — časy niamieckaj akupacyi 1941-44. Tady, aproč haziet i časopisaŭ, upieršyniu zjaviŭsia płast dakumientaabarotu (!) biełaruskaj łacinkaj: pašparty, kvitki, daviedki, piačatki…
Nie tamu, što niemcam karcieła naviazać biełarusam łacinku: im było ŭsio roŭna. Pryčyna: taki varyjant byŭ zrazumieły žycharam Zachodniaj i Centralnaj Biełarusi.
Pavajenny BSSR byŭ całkam lacinka-free state. Heta supała z rusifikacyjaj krainy i nabližeńniem hramatyki movy da ruskaj. Łacinka bačyłasia jak niešta sastarełaje, buržuaznaje i antysavieckaje. Tamu zachavałasia tolki jak mova vydańniaŭ emihracyi ŭ ZŠA, FRH ci Vialikabrytanii. Dy jašče sparadyčna na Padlaššy — u sacyjalistyčnaj Polščy.
Pačatak 1990-ch — reniesans biełaruskaj łacinki. Razmovy pra pieravod dakumientacyi ŭžo nie idzie, ale jaje aktyŭna vykarystoŭvajuć u kaściole. Taksama paŭstaje moda siarod nacyjanalnaj kulturnaj tusoŭki. Majo pakaleńnie, skažam, sutyknułasia z łacinkaj praz «Pašpart hramadzianina N.R.M.» dy «Try čarapachi». Nastupnaje – praz Akute. Asobnyja litaraturnyja tvory, jak «Śvieciacca vokny dy nikoha za imi» Uładzimira Arłova, taksama vychodzili łacinkaj.
Aficyjnaja ŭłada nie zmahałasia i nie padtrymlivała łacinku: jana jaje nie zaŭvažała, jak i biełaruskuju movu ahułam. Ale kali ŭ minskim mietro zjaviłasia Plošča Franciška Bahuševiča dy inšyja nazvy ŭ varyjancie tranślitaracyi, a za imi padciahnulisia nadpisy na ŭkazalnikach u centrach haradoŭ, padałosia navat, što łacinka viartajecca. Prynamsi — jak alternatyŭny varyjant, moŭny mastok na Zachad.
Łacinka. Cyvilizacyjny vybar
Siońnia vidavočna, što nie tolki mova, ale i ałfavit — heta palityka. Kali ŭłady aryjentujucca na Maskvu, to mirycca z łacinkaj nie buduć: jak u časy SSSR. Z inšaha boku, nijakaja ŭłada nie viečnaja i toje samaje pytańnie moža vyrašycca palityčna ŭ całkam supraćlehły bok. Hetak zrabili ŭ Kazachstanie jašče pry Nazarbajevie: pieraviali kazachskuju movu na łacinku, što vyklikała šał u Maskvie.
U historyi bahata padobnych vypadkaŭ. U Izraili doŭha tryvała dyskusija: iŭryt ci idyš. Na idyšy razmaŭlała absalutnaja bolšaść jaŭrejaŭ, jakija vyžyli paśla Chałakostu, ale palityčna było vyrašana — iŭryt. Z ciažkaściami, ale pieravučylisia. Užo zhadany nami Kamil Ataciurk, turecki lidar 1920-ch, taksama pravodziŭ svaje kulturnyja reformy potam i kroŭju: suajčyńniki nie chacieli pierachodzić na łacinku, ale Ataciurk dacisnuŭ pytańnie, kab zrabić dziaržavu bolš jeŭrapiejskaj.
Siońnia, jak minimum na ŭzroŭni dyjaspary, łacinka znoŭ ažyvaje: jość užo zhadanaja adpaviednaja viersija samaha papularnaha biełaruskamoŭnaha resursu «Naša Niva», jość ceły biełaruskamoŭny siehmient u sacyjalnych sietkach łacinkaj. Urešcie, Bataljon, paźniej — Połk Kalinoŭskaha, jaki vajuje va Ukrainie, taksama karystajecca łacinkaj — movaj «Mużyckaj praudy».
Vidavočna, što łacinka nie tolki nikudy nie źniknie, ale i maje čarhovy histaryčny šaniec stać kali nie daminujučym, to dadatkovym ałfavitam našaj movy — alternatyŭnym. Heta nie tolki spraščaje kamunikacyju z Zachodnim śvietam, ale i staje cyvilizacyjnym vybaram biełarusaŭ. Urešcie, nichto pakul nie patłumačyŭ, što kiepskaha ŭ tym, kab dzieci ŭ škołach vučyli ad startu i kirylicu, i łacinku — asabliva ŭ našym hłabalnym śviecie.
Aleś Kirkievič