Яны збіралі ахвяраванні для царквы — даходзілі да Адэсы і Растова. Іх не вельмі любілі і называлі прафесійнымі жабракамі, але яны больш вядомыя як лабары з Янава. Лабары прыдумалі сакрэтную мову, якую называлі «ліберская гаврідня».
PALATNO расказвае пра лабарскую гаворку.
Змест
Кім былі лабары
Лабары жылі ў Янава (цяперашні горад Іванава ў Брэсцкай вобласці). Большую частку свайго часу лабары праводзілі ў дарозе і займаліся зборамі ахвяраванняў. Калі ў вас з’явілася пытанне, адкуль у сялян было столькі вольнага часу, то ў нас ёсць адказ. Справа ў тым, што жыхары Янава плацілі падводную павіннасць — сяляне давалі гаспадарам падводы пад перавозку рознай прадукцыі да рачных прыстаней і ў горад. Праца на гаспадара займала не так шмат часу, а жыць было на штосьці трэба.
І вось так з’явілася ідэя працы па пошуку ахвяраванняў. Лабарамі станавіліся праваслаўныя сяляне з Янава, але яны маглі збіраць ахвяраванні і для каталіцкіх храмаў. Частку з сабраных ахвяраванняў лабары — лішак — забіралі сабе як аплату працы. Лабары былі зацікаўленыя ў тым, каб сабраць шмат і грошаў, і таго, што прапаноўвалі замест грошаў.
Лабары ніколі не хадзілі за ахвяраваннямі адны, а групай. Яны заходзілі ўглыб Расійскай імперыі, хадзілі і па ўкраінскіх землях. Для таго, каб атрымаць грошы, лабары не цураліся і падману.
Была гісторыя пра тое, як лабары прыйшлі да чалавека і прадставіліся трыма апосталамі. Лабары паказалі чалавеку грамату, якую нібыта падпісаў сам Бог. Мужчына паверыў у рэальнасць граматы і ў тое, што да яго прыйшлі апосталы. Па чутках, чалавек звар’яцеў і памёр.
Яшчэ адным са спосабаў быў «знахарскі». Спачатку ў вёску заходзіў адзін лабар, які казаў камусьці з самых даверлівых людзей, што ў яго нешта адбываецца нядобрае (ці з хатай, ці з ім самім). А затым з’яўляўся «знахар», які нібыта ўсё папраўляў.
Нягледзячы на такія гісторыі, паводзіны лабароў кантралявалі, а за кепскія паводзіны каралі. У Янаве яны павінны былі паводзіць сябе набажна і вельмі прыстойна, каб не атрымаць сур’ёзнае пакаранне. Ад іншых сялян лабары таксама адрозніваліся вопраткай: яны насілі шапкі з казырком, боты з высокай халявай. Шмат лабароў і нават іх жонак былі пісьменнымі, што яны выкарыстоўвалі ў сваёй дзейнасці.
Як стваралася лабарская гаворка
У сем’ях лабары размаўлялі на дыялекце брэсцка-пінскага рэгіёна беларускай мовы. Жанчыны не ведалі лабарскую гаворку, ёй навучаліся толькі мужчыны. Мужчыны перадавалі веды сваіх сынам, а яны — сваім сынам. Сыноў пачыналі вучыць гаворцы з сямі гадоў.
Гаворка была патрэбная лабарам падчас іх працы. Іх часта рабавалі, калі яны вандравалі і шукалі ахвяраванні. Таму для ўтрымання тайны і сакрэтаў сваёй жабрацкай прафесіі падчас выпраўкі карысталіся сваёй мовай, якую называлі «лаберская гаврідня».
Этнограф Таццяна Луцэвіч лічыць, што лабарская гаворка сфармавалася дзякуючы запазычанням з розных моў, у тым ліку, нямецкай і грэчаскай. На жаль, лабарская гаворка страчаная, цяпер на ёй не размаўляюць (напрыклад, на лемезені яшчэ нядаўна пісалі вершы).
ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ: Чмурак, мармысь, хавбы і саслаўкі. Расказваем пра катрушніцкі лемезень — таемную мову з Дрыбіна
Рамяство лабароў прыйшоў у заняпад пасля Першай сусветнай і польскай-савецкай вайны. Янава аказалася ў межах польскай дзяржавы, і ў лабароў значна звузілася кола тэрыторыі, на якой яны маглі бы працаваць. У нашы дні на лабарскай гаворцы не размаўляе ні адзін з жыхароў Янава. Пасля Другой сусветнай вайны засталіся ўспаміны сваякоў, якія помнілі, як іх бацькі хадзілі за ахвяраваннямі. А падчас панавання камуністычнага рэжыму, калі савецкая ўлада ваявала з рэлігіяй, дапамога на ўтрыманне і будаўніцтва цэркваў была непатрэбная.
Слоўнік, які не слоўнік (па меркаванні, філолагаў)
У 2006 годзе супрацоўнікі іванаўскай раённай бібліятэкі стварылі «Дыялектычны слоўнік лабарскай гаворкі». Дарэчы, цікава, што ўнутры слоўніка пазначана, што ён «руска-лабарскі». Ён быў раскрытыкаваны за недакладнасці. Даследчыкі лічаць, што з навуковага пункту гледжання выкарыстанне рускай мовы ў вывучэнні беларускага дыялектнага матэрыялу неабгрунтаванае. Філолаг Юрый Чарнякевіч адзначаў, што аўтары слоўніку перакладалі лабарскія словы на рускую, хаця яны наўпрост суадносяцца з беларускімі словамі.
— Слова «петрить» наўрад ці гучала ў мове мясцовых жыхароў менавіта так, бо, як вядома, у гаворках, распаўсюджаных на Заходнім Палессі, этымалагічна мяккія губныя зычныя даўно ацвярдзелі. Таму і вымаўлялася гэта слова, відаць, як «пэтрить», а не «петрить», як падаецца ў слоўніку, — пісаў Чарнякевіч.
У тым самым слоўніку, які склалі іванаўскія бібліятэкары і які крытыкавалі беларускія філолагі за шматлікія недакладнасці, налічваецца 299 слоў.
Беглец — скитэнь
Бедный — шундэр
Бедняк — шандрак
Бить — копсать
Бог — небесный показник
Бери — япэр
Богатый — стодэнь, студэнь
Болтаться — шлындать
Больница — пандикала
Больничный — пандикальный
Большой — галемый
Бросить — порутыть, пулять
Брызгать — плыскать
Бутылка — пляхта, пляха
В пристяжку — наерчиком
Ветер — дохмурыть
Владеть разговором лабора — клавыть
Вода — дэлька
Водка — гарцима
Военный — куланный
Воз — котэнь
Война — куланына
Волосы — патлы
Вонять — псотыть
Вор — клим
Воровская компания — яперная хевра
Восемь — октыжэр
Воскресенье — мируля, кенруля
Вши — цызы
Вшивый — цызатый
Выгода — лахва
Выкидывать — вжигарить
Вязать — шворить
Глаза — липки
Глазастый — липатый
Глотать — хавать
Глотка — хавала
Говори — канты
Говорить — гаврэдаты
Голова — калган
Гоноровый — фандыберистый
Город — шусто
Готовить — шухлевать
Гремит — копсае
Гром — копсач
Гуси, утки, индюки — гоги
Давать — угурать
Дать тумака — колошматыть
Два — дивина, двиня
Дверь — окапшитка
Девушка — карывонька
Девушка, женщина — цуба
Девять — дивер
Деловой мужик — пецкель
Деревенский мужик — харахоль, мэть
Деревня — хоро
Десять — дикон, дикона
Дом — хаза
Дом евреев — кудлайские похазы
Дорога — строка
Достигать — достычить
Думать — мараковать
Дурак — чмурко
Еврей — кудлай
Еда—тройня
Есть — епать
Ехать — ёрчить
Жадный — шкныра
Жадничать — шкнырыть
Желание — волитьба
Жизнь — выгуванка
Жито — зитко
Живи — рыгуй
Жить — рыгувать
Жулик — гицель
Забери — заяпар
Забота — марока
Зад — стыга
Закуска — затройка
Звонить — бомкать
Зевать — позяхать
Земля — тырыга
Злотые — хрущы
Зубы — москотни
Иваново — Шуяново
Иди — пнай
Идти — пнаты
Извозчик — катанько
Имеется — емать
Кабан — керх
Капать — цыркать
Караульный — стычень
Карета — катанька
Картофель — тырыжники
Кашлять — керхать
Кепка — камелавка
Кидать — ругать
Клевер — яншарка
Клеверное поле — янтарная трига
Клиент — маклак
Книга — рапсанка, рэпсанка
Колбаса — тридоса
Компания — хевра
Конец — хана
Конечности — джеги
Конь — волот
Корзина — тягморка
Корова — гэйматка, гематка
Коса — махалка
Костел — тэрэс
Кош — тягмарка
Красть — япэрыть, климать
Кровать — кималка
Кроить — чикорить
Купил бутылку водки — опулыв пляхту
Купить — опулыть
Курить — бенить
Курица — шурпа
Кушать — троить
Лампочка — вклюжына
Лес — оксим
Лесник — оксимный
Ложка, кружка — шкатирка
Лук, цыбуля — кабуля, морзуля
Любимая девушка — корсонька
Любить — колюбать
Любовь — скулибание, колюба
Магазин — опула
Мало — мыкро
Малый — мыкрый
Масло — выело
Материнская любовь — маныцына колюба
Мать — маныца
Машина — вол стяжка
Медаль — гуратка
Мелочь, самое малое — ныга
Мельник — мендель
Мешок — питер
Мёд — омыляс
Милиция — шулиция
Много — посо, скирох
Мой — маньков
Молодой — трыпелый
Молоко — гальмо
Молоток — копсанка, копсалка
Молчи — сапай
Молчун — сапа
Моргать — клипать
Мел — крейда
Мочиться — сцыкорить
Мужик — кыл
Мять — жмокать
Мятый — жмоканный
Наблюдатель — липач
Наелся — натроився
Начальник — вульт
Нет, не имеется — неметь
Немец — климтур
Неряха — копша
Неряшничать — копшить
Нести—тарабаныть
Нехорошо — нэхухо
Низкий — кныш
Нога — ходня
Нож — цезорик, клэцка
Нос — нюхо
Ныть — рэмзать
Обговоренный — оклавленный
Обмануть — оковлачить
Обманывать — мышулить
Образованный — севручный
Обувь — опукки
Обхаживать — оболыть
Овес — щуплий
Овца — шепша
Овчарник — шепшовый востычень
Огород, сад — пососкорнос
Одежда — отягмарка, одягмарка
Одетый — одягмороны
Один — еный, оный, ённый
Окно — липко
Он — бич, бисий
Она — биячка, бисяя
Опасный мужик — бысыскыл
Опозоренный — оклавленный
Отец — баштый, баштэй
Отечество — баштейство
Отцовский — баштэйский
Пан — клева рыгус
Папиросы — бэкасы
Парикмахер — орбут
Парикмахерская — орбута
Партизан — оксим
Печка — отопка
Пилить — шнайдать
Пилорама — тартак
Пинск — Лобуньск
Писать — репсать, режать
Письмо — репсэнына
Пить — кирить
Плакать — скимлыть
Плести ерунду — чмурить
Плестись — чикилать
Плоский — плыскаты
Плохой — нехухий
Побег — скитня
Подслеповатый — кулиповатый
Покупатель — опульник
Поле — трига
Полевая дорога — трижная строка
Полотенце — вытрывалка
Полотно — лоскоть
Полюбить — посколюбать
Польская школа — паньковска шуля
Поляк — ланько
Помалкивай — сапай
Понимай — сиврай
Понимать — петрить, тылебить
Поп — корш
Поповский дом — коршова хаза
Поросенок — керхунчик
Похороны — схапены
Поцелуй — поскулюбай, похваляй
Праздник — сянное
Пробка — закапска
Проворный — хвацкий
Продавец — пропульнык
Продать — пропулыть
Прыгать — гоцать
Пшеница — яшпорка
Пьяница — кирняк
Пьянка — кирня
Пьяный — кирной
Пять — Пянджа
Радио — слухморка
Разговаривать — гавендать
Разговор — гавенда
Рассказчик — кантый
Рассказывать — кантыть
Рвать, сечь — кромсать
Резаный — кромсанный
Речка — плавуха
Рот — зибра
Рубашка — накпюжа
Рубли — русаны
Рюмка — ставерка
Сало — крысо
Самолет — лытюга
Сапоги — опуки
Сарай — волостычень
Сбыть — сплавить
Свадьба — оника, оныка
Свинья — керхуня
Село — хоро
Семь — семтыня, семытня
Сено — выхро
Сечкарня — кромсалка
Сила — гальма
Синагога — кудлайская плиса
Скалить зубы — скирить
Смех, потеха — слухморить
Смех — скирня
Смешить — хохмить
Смотреть — липать
Снег — накап
Собака — скип
Собачий — скильный
Собутыльник — кирюха
Солома — мыслуга, мыслюга
Соображать — сиврать
Сопляк — шморголец
Спать — кимарить
Старик — ёрык
Старуха — ёрка
Старый — ёрый
Стол — стыкить
Стоять — стычить
Стул — сыскор
Сумка— шахта
Танцы — скокоры
Тарелка — наклюжа
Теленок — гемытенок
Тереть — шмулять
Тетрадь — рейсанка
Торговый ряд — опульная хаза
Три — скира, триня
Туалет — хизьняк, хизняк
Ты — бияк
Тысяча — тысымоныца
Убегать — скитать
Умер — ухаляв, ухалив
Умирать — схолеть, халять
Флегматический — цаповатый
Фрукты — тройки
Хата — похаза
Хлеб — кумса
Хозяин — похазник
Хозяйство — похаза
Хороший — клёвый, суразный
Хорошо — клево
Хочет — волыть
Худой — склют
Целовать — похвалять
Ценные бумаги — локши
Церковная запись — плюсная репсанка
Церковный староста— плюсный похазник
Церковь — плюса
Часы — липки
Челюсти — вылыцы
Чернильница — макулька
Четыре — цисара, цисора
Чистить карманы — ялошить
Шапка — камэся, камеся
Шесть — шандра
Школа — шуля
Школьный — шульный
Штаны — настыги
Шутник — хохмач
Этот — бысий
Я — манько
Яичница — китошница
Яйца — китошники
Яйцо — кито
Ярмарка — опуля