«Ягор Марціновіч быў сцяной, за якой мы ўсе хаваліся». Як працаваць, калі твае калегі ў закладніках

Как работать журналисту, когда коллеги в заложниках

Дырэктарка «Нашай Нівы» Настасся Роўда падзялілася тым, што думае пра сваіх настаўнікаў з Маладзечна, як упершыню пачула тупат тысяч жанчын на пратэстах і дзякуючы чаму ўдалося захаваць «НН».

Як прыйшла ў журналістыку

Наста: Мяне завуць Настасся Роўда. Працую дырэктаркай «Нашай Нівы». Журналістка ўжо амаль дзесяць гадоў.

Я збіралася быць зоркай. Мне падказалі, што можна быць тэлевядучай. Спачатку думала, што ўсё сваё жыццё звяжу з музыкай, буду цымбалісткай паспяховай. Пасля падумала, што ўвогуле быць паспяховым музыкантам у нашай краіне вельмі складана, а паспяховым цымбалістам практычна нерэальна. Падумала, што наўрад ці атрымаецца ў мяне, калі яшчэ не атрымалася ні ў каго.

Мая настаўніца па музыцы параіла пайсці ў тэлевядучыя. Я тады яшчэ не ведала, што ў нашай краіне фактычна няма тэлебачання, яшчэ не чытала газет. Для мяне тэлебачанне было як штосьці малавядомае, таямнічае, але зорнае. Згадзілася з гэтай думкай, і падумала, што трэба рыхтавацца ў Інстытут журналістыкі.

Прыйшла з нейкім сваім тэкстам, каторы мала нагадваў тэкст, у нашу дзяржаўную раёнку «Маладзечанскую газету». Прыйшла да рэдактара – ён паглядзеў на мяне, на мае творчыя спробы, і адправіў у недзяржаўнае лакальнае выданне «Рэгіянальная газета». Падумаў, напэўна, што хай яны там мной займаюцца, разбіраюцца. Паслухалася гэтай парады, пайшла туды, тэкст мой не надрукавалі. На гэтую тэму акурат напісала вялікі рэпартаж журналістка «Рэгіянальнай газеты» Зоя Хруцкая. Я пабачыла яго ў газеце і страшна расстроілася, што мае творчыя спробы праваліліся. Але мяне там запомнілі.

Калі быў набор у Школу маладога журналіста, якую вёў адзін з найлепшых беларускіх журналістаў Глеб Лабадзенка, мне пазванілі і запыталіся, ці не хачу я паўдзельнічаць. Мне заўсёды здавалася, што калі ёсць нейкія магчымасці, каторыя да таго ж і бясплатныя, – гэта вялікі дар, вялікая ўдача, і я адчувала адказнасць, што трэба брацца і рабіць. Кожную суботу пасля школы хадзіла на гэтыя заняткі і вучылася пісаць. Пакрокава: як пісаць загалоўкі і ліды, дзе браць тэмы. Памятаю, як у дзве гадзіны ночы мы з Глебам абмяркоўвалі мой чарговы тэкст, і ён мне казаў, што ўсё крыва. Помню, быў тэкст, з-за каторага нават плакала, яго давялося выкінуць у сметніцу, а я дзеля яго паехала ў Мінск. І ўсё марна, гэта была такая драма!

Пасля Школы і года творчай працы прапанавалі працу ў «Рэгіянальнай газеце». Я пагадзілася. Паступіла на завочнае ў Інстытут журналістыкі і пайшла працаваць. Чатыры гады працавала ў «Рэгіянальнай газеце».

Так сталася, што гэта стала справай майго жыцця. Канешне, яно яшчэ працягваецца. Не ведаю, што будзе надалей, але тым не менш дзесяць год ужо мінулі.

Цяпер ужо больш за пяць гадоў я ў «Нашай Ніве». Гэта таксама вельмі доўгі шлях, які прывёў мяне, на жаль, за мяжу, дзе мы працягваем нашу справу.

Апошнія некалькі гадоў кіравала аддзелам рэкламы і маркетынгу «Нашай Нівы». Мы шмат зрабілі для таго, каб рэклама ў незалежнай прэсе была, каб яна была якаснай. Мы пераймалі найлепшыя практыкі сусветных медыя. Вельмі доўга развіваліся ў гэтым кірунку, вельмі шмат намаганняў прыкладалі.

Калі пачаліся пратэсты, працавалі на пратэстах усе. Мы зразумелі, што гэта самае важнае, што адбываецца. Усе, хто мог, ішлі ў горад, каб перадаваць інфармацыю, што адбываецца. Чаму? У тыя дні адключалі інтэрнэт цалкам. Усё, што мы даведваліся − гэта тое, што перадавалі нашы людзі з вуліцы па тэлефоннай сувязі. Мы стараліся раздзяліцца па розных раёнах, перадаваць інфармацыю, што канкрэтна тут адбываецца. Ужо тады былі пэўныя кропкі, дзе ясна было, што збіраюцца людзі, нейкія дзеянні ідуць. Мы стараліся закрыць усе гарачыя кропкі нашымі людзьмі.

Што змяніў 2020 год у беларускай журналістыцы

Наста: Я памятаю часы, калі журналісты прыдумлялі тэмы, пра што пісаць. Умоўна, нічога не адбываецца, а працаваць трэба, газету выпускаць трэба. Мы сядалі і думалі, а што такое накрэатывіць, пра што зрабіць рэпартаж, дзе якога чалавека знайсці?

2020 год адкінуў усе гэтыя пытанні. Стала ясна, што рабіць. Герояў вельмі шмат. Штосьці адбываецца кожны дзень. Гэта былі часы, калі працавалі па 24 гадзіны ў суткі, калі мы не спалі і былі разам з народам на вуліцах. Часы, калі мы бачылі, як збіваюць і катуюць людзей. Час, калі мы самі беглі ад куляў, а хтосьці не паспяваў збегчы ад куляў. Напрыклад, як мая калега Наташа Лубнеўская, якой стрэлілі са зброі ў нагу, і яна трапіла ў лякарню на некалькі месяцаў.

Калі было страшна больш за ўсё

Наста: Самае страшнае – гэта першыя дні. Адназначна. Калі былі выбухі пастаянна, калі з’явіліся навіны пра першых забітых. Стала зразумела, што жартаў не будзе, забітых будзе не адзін чалавек.

Памятаю адзін з такіх вельмі жахлівых момантаў. Я жыла ў мікрараёне Кунцаўшчына паміж Каменнай горкай і Пушкінскай. Гэта вельмі пратэсныя раёны ў тыя часы. Вяртаюся дадому, побач з дварамі ёсць мікрапаркоўка – яна не асветленая, вельмі цёмная. Чую дзікія крыкі адтуль сілавікоў, людзей. Я разумею, што там штосьці адбываецца, б’юць людзей. Ніхто не можа гэта бачыць, таму што стаіць ноч, і толькі дзікія крыкі. Я разумею, што нічога не магу зрабіць у гэты момант. Сілавікі паводзяць сябе неадэкватна. Яны не глядзяць на тое, каго лупяць дубінкамі. Любы чалавек, які ў гэты момант будзе побач, будзе там жа ператвораны ў месіва.

Гэта самае страшнае: калі штосьці чуеш і разумееш, што ў гэты канкрэтны момант нічога не можаш зрабіць. Таму што калі цябе знішчаць – гэта нікому не дапаможа. Я разумею, што нам важна выжыць у гэтых умовах, таму што заўтра няма каму будзе выйсці на працу і асвятляць тое, што адбываецца на вуліцах.

Вельмі страшна, што не ўсім можам дапамагчы. Мы глядзім, што адбываецца – і адзінае, што мы можам − гэта фіксаваць. Канешне, гэтага мала. Хочацца ўратаваць людзей, абараніць, але мы не можам. Таму што мы самі безабаронныя. Гэта вельмі страшна.

Якім было 9 жніўня 2020 года

Наста: 9 жніўня ў вельмі ўзрушаным настроі прыехала дамоў у Маладзечна. Хацела прагаласаваць. Мае бацькі жывуць у Маладзечне, мае сябры жывуць у Маладзечне. 9 жніўня я была дома.

Мы з’ездзілі з татам на ўчастак, пакінулі свае галасы, сфатаграфавалі бюлетэні. Я з пачуццём выкананага доўгу паехала працаваць у Мінск. У Мінску пайшла на адзін з самых масавых участкаў у школе. На вуліцах стаялі кіламетровыя чэргі людзей. Пайшла нават здымаць на відэа гэту чаргу, а яна была проста бясконцая. Іду, іду, пытаюся ў людзей: «Колькі вы ўжо стаіце?». Кажуць, ужо тры гадзіны, а ім яшчэ стаяць гадзіны тры. Разумею, што гэта дурдом, усе яны не паспеюць прагаласаваць у гэты дзень. Пад вечар, калі ўсё яшчэ стаяла вялікая чарга, мы зразумелі, што трэба нешта рабіць.

Гэта быў той участак, куды ўвечары прыехала Наталля Качанава разбірацца і ўлагоджваць канфлікт. Калі ты шэсць гадзін прастаяў, а табе кажуць, што ўчастак ужо закрываецца, то ў людзей гэта выклікае люты гнеў. Па-першае, як такое можа адбыцца? Па-другое, чаму вы не паставілі дадатковыя кабінкі? Вы што, не бачыце, колькі людзей? Гэта было вялікае пытанне: што адбываецца?

Наталля Качанава – старшыня Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь.

Гэта быў участак, дзе пасярод галасавання скончыліся бюлетэні. У сэнсе скончыліся бюлетэні? Што? Людзі пытаюцца: «Дзе нашы бюлетэні? То бок, вы ўжо іх выкарысталі? Вы іх укінулі раней? Якім чынам яны маглі закончыцца? Мы не галасавалі». Не ведаю, якім чынам ім падвезлі новыя бюлетэні. Самае цікавае пачалося пазней.

Фота: Настасся Роўда

Спачатку да журналістаў ставіліся вельмі прыязна: «Калі ласка, асвятляйце», «Працуйце, мы для вас адкрытыя». Калі кіраўніца камісіі зразумела, што я не збіраюся сыходзіць, настрой у яе пагоршыўся. Яна змяніла тактыку, пачала падвышаць голас і патрабаваць, каб я сышла. Я ёй тлумачыла, што ёсць закон. Паводле закону я магу быць тут да канца. Яна думала, што «да канца» – гэта калі людзі скончаць укідваць бюлетэні. Наколькі яна была здзіўлена, калі зразумела, што я не збіраюся сыходзіць пасля гэтага. Яна ўвогуле не магла западозрыць, што такое ёсць у законе.

Пачала камусьці званіць. Перад гэтым спрабавала выгнаць мяне міліцыянерам, які там стаяў. Дзіўна, што перад гэтым у мяне склаўся з ім сяброўскі, скажам так, дыялог. Яму няёмка было выставіць мяне за дзверы. Сказаў, каб разбіраліся самі, а яго змена скончаная. Карацей, ён яе кінуў. Яна стала званіць нейкім начальнікам, высвятляць, ці маю я права знаходзіцца на ўчастку. Ёй там сказалі, што я маю на гэта права, паклалі трубку.

Яе гэта не задаволіла. Пачала скандаліць: «Я не пачну падлік галасоў, пакуль вы адсюль не выйдзеце». Я сказала: «Ну, окей», і стаю. Яна стаіць, глядзіць на мяне. Мы пастаялі так хвілін пяць. Пасля яна не стала мяне сілай выпіхваць. Напэўна, пабаялася. Тым больш, вельмі шмат сведкаў. Было б вельмі непрыгожа. Змірылася.

Яны пачалі ўсё са скрыняў выкідаць на стол. Там нават падлічваць не трэба было. Памятаю гэту гару паперак на стале, складзеных гармонікам. Перад гэтым дэмакратычныя сілы абвясцілі, што ўсе, хто галасуе за Ціханоўскую, калі ласка, складвайце бюлетэні гармонікам. Назіральнікам на выбарах было лягчэй іх убачыць. Усе разумелі, што, магчыма, будуць падтасоўкі, перапісванні бюлетэняў і гэтак далей.

Вельмі доўга яны там лічылі. Насуперак усім правілам і законам старшыня камісіі выходзіла на калідор, з кімсьці перамаўлялася. Хаця напісана ў правілах, што пакуль не скончаны падлік і не абвешчаныя вынікі, ніхто не мае права выйсці з памяшкання і з кімсьці гаварыць.

Яны там 130 разоў нейкія мікраперамовы ладзілі, штосьці ў іх там не сыходзілася. Усё было плоха! Яна хадзіла з кімсьці раілася, званіла, атрымлівала інструкцыі.

Пачалі абвяшчаць вынікі. Мая задача была ў тым, каб запісаць вынікі на канкрэтным участку. Ужо дзве гадзіны ночы, усе страшна стомленыя. Яна абвяшчае вынікі: хуткамоўкай і шэптам. Карацей, я яе перапыняю. Кажу, што не чую, прашу паўтарыць. І нават праўладныя назіральнікі кажуць, што нічога не чутно. Яна праігнаравала, зрабіла сваю справу да канца. Бярэ бюлетэнь, які абавязаная вывесіць людзям, кладзе ў сваю сумку і збіраецца збягаць.

Пры гэтым падыходзяць ахоўнікі, каб яе абараніць у гэты момант. Не ведаю, ад мяне ці ад каго? Я не збіралася ніякім чынам яе затрымліваць ці нападаць на яе. Мая задача была ў тым, каб пачуць лічбы. То я ёй кажу: «Куды вы пайшлі з пратаколам?» Яна, канешне, пачала на мяне раўсці, што я ёй нервы падымаю. Я ёй нервы падымаю! І са ўсёй світай сілавікоў і ахоўнікаў выходзяць праз нейкі задні ход.

Мяне пакідаюць у кабінеце разам з іншымі сябрамі камісіі. Я ў стане разгубленасці. Яны проста маўчаць. Пачала запытвацца, што толькі што адбылося, казаць, што гэта незаконна. Адна з сябраў камісіі падышла да мяне, у яе на руцэ былі напісаныя лічбы. Яна сказала, што гэтыя лічбы ўнеслі ў фінальны пратакол. То бок, яна не сказала, што гэта рэальныя лічбы. Нават па гэтых лічбах Ціханоўская перамагала.

Самае вялікае расчараванне за 2020 год

Наста: Для мяне вялікім расчараваннем было тое, што ў гімназіі-каледжы мастацтваў у Маладзечне было тое самае, што і ў большасці школ у нашай краіне. Там давалі няправільныя лічбы, там таксама падтасоўвалі вынікі галасавання. Паколькі я вельмі паважаю настаўнікаў, якія там выкладалі, паколькі для мяне школа была прыемным успамінам і значнай часткай майго жыцця, для мяне гэта было вялікім ударам, скажу прама.

Я ведаю, што ў гэтым удзельнічалі людзі, каторых я ведаю. Я ведаю дырэктарку гэтай школы, яна выкладала ў мяне. Вельмі прыкра ад таго, што харошыя людзі ў гэтым задзейнічаны. Не ведаю, наколькі яны самі ўсведамляюць, што ўдзельнічалі ў вельмі брудных справах. Тым больш гэта школа, дзе вучаць дзяцей. У мяне пытанне: чаму яны іх вучаць? Ясна, што акурат такія моманты фарміруюць той аўтарытэт, які ёсць у настаўніка.

Мне здаецца, што 2020 год так моцна падарваў аўтарытэт настаўнікаў, што я не ўпэўнена, што яго калісьці можна будзе рэабілітаваць. Скажам так, у нас настаўнікаў і раней не асабліва паважалі. Гэта людзі, якія атрымліваюць невысокі заробак. Гэта людзі, якія часта робяць фармальныя бюракратычныя справы: заганяюць дзяцей на хакей альбо яшчэ што-небудзь, што выклікае шмат пытанняў у бацькоў і саміх дзяцей.

Я не ўпэўнена, што мне хапіла б смеласці сказаць, што я не паважаю тое, што яны зрабілі. І мне вельмі балюча ад гэтага. Мне здаецца, ім было б балюча ад мяне гэта пачуць. Мне было б балюча гэта сказаць. Я пакуль што не ўяўляю такую сустрэчу выпускнікоў вельмі светлую. Асабліва пасля 2020 года. Не ведаю, калі яна можа быць.

Дапускаю, што людзі, каторыя ў гэтым удзельнічалі, праз нейкі час будуць раскайвацца. Альбо ўжо раскайваюцца. Мне здаецца, калі пасля выбараў людзі пабачылі фота напаўзбітых людзей – сініх, параненых, скалечаных, з адарванымі ступнямі, то яны зразумелі, наколькі моцная і вялікая была іх роля. Было важна, каб кожны настаўнік, каторы ўдзельнічаў у выбарах, правільна палічыў галасы. Гэта нескладана. А вось бачыць збітых і забітых людзей – гэта страшна і складана. Гэта адказнасць тых людзей, каторыя няправільна лічылі галасы. Калі б усе правільна палічылі галасы, гэтай сітуацыі не было б.

Калі настаўнікі і любыя людзі, якія лічылі галасы, кажуць, што яны не вінаватыя, што яны проста лічылі галасы – не проста! Тое, што вы палічылі галасы вось так, не апублікавалі правільныя пратаколы ва ўсіх школах, з-за гэтага адбылося тое, што адбылося пасля.

Фота: Настасся Роўда

Чым адрозніваюцца 2020 і 2021 гады

Наста: Калі мы падсумоўвалі вынікі 2020 года, было шмат добрага і шмат кепскага – яно ўраўнаважылася. Мы бачылі агромныя масавыя акцыі пратэсту, вельмі пазітыўныя, светлыя. Я памятаю, як людзі выходзілі з дзецьмі, мужамі. Гэта было вельмі добра, цёпла. Памятаю атмасферу, калі ты ідзеш сярод сотні тысяч людзей і адчуваеш сябе ў абсалютнай бяспецы. Ты ўпэўнены, што ў цябе ніхто нічога не скрадзе, не пакрыўдзіць, не ўдарыць, не абразіць. Там была настолькі добрая атмасфера, што яе ні з чым нельга параўнаць. Гэта нейкі фестываль культуры.

Для мяне гэта адкрыццё нашых людзей, салідарнасці і еднасці, беларускасці. Людзі знайшлі сімвал, які ўсіх аб’ядноўвае. Я прыйшла ў беларускасць, пачала размаўляць па-беларуску ў 17 гадоў, і тады гэта не было так папулярна. Усе здзіўляліся звычайна, але захаплення не выклікала. У 2020 годзе, калі людзі бачылі, што ты яшчэ і беларускамоўны, гатовыя былі абдымаць.

2021 год – гэта год вялікага болю, дэпрэсіі, рэпрэсій, гвалту, каторы ідзе няспынным патокам. Гэта вельмі стамляе. Мы бачым, што людзі суперстомленныя ад гэтага негатыву. Вельмі многія не могуць далей нармальна жыць. Сем’і падзеленыя, сотні людзей прызнаныя палітвязнямі, каля тысячы ўтрымліваюцца ў турмах, дзясяткі тысяч прайшлі праз турму, дзясяткі тысяч з’ехалі з краіны, а то і сотні тысяч. Сітуацыя – help, сітуацыя – SOS.

Трэба вучыцца жыць, вучыцца бачыць штосьці добрае, маленькае ў будзённым жыцці. У такім стрэсе і стане немагчыма думаць, працаваць, адпачываць. Ты кожны дзень фіксуешся на негатыве. Гэта вельмі вымотвае і стамляе.

Моц жаночых акцый салідарнасці

Наста: Выходжу з метро, а перад мной стаіць натоўп. Я не магу ацаніць, колькі людзей тут, бо прыходзіла пазней, каб знікнуць у натоўпе, так было бяспечней. Я станаўлюся на нейкую канструкцыю і бачу, што з аднаго боку не бачу канца і з іншага не бачу. Колькі нас тут? На пратэстах з’явіўся журналісцкі навык на вока вызначаць прыкладную колькасць людзей. Я бачыла, як выглядае 200 тысяч чалавек каля Стэлы.

Я памятаю першую акцыю, калі жанчыны каля Камароўкі выбудаваліся ў ланцужок. Тады ніхто не ведаў, што гэта будзе. Я туды выпадкова патрапіла. Выходжу з метро, іду туды. І вось гэты ланцуг жанчын быў такі прыгожы, такі моцны і такі нечаканы. Пад’язджаюць машыны з сілавікамі, але яны таксама не разумеюць, што з гэтым рабіць. Ніхто нічога не рабіў. Яны проста стаялі. Мы пагаварылі з рознымі жанчынамі. Яны расказалі, чаму выйшлі. Ва ўсіх хтосьці пацярпеў. У іх была адна мэта – спыніць гвалт. Яны прыйшлі спыніць гвалт. Паказаць, што вось мы безабаронныя, хрупкія, але мы стаім – адпусціце і не бейце нашых мужоў, братоў. Мы стаім за іх, мы слабыя, але мы моцныя.

Гэта быў вельмі прыгожы, моцны і неардынарны жэст з боку беларускіх жанчын. Ён пераламіў тады той гвалт, каторы проста патокам ішоў на людзей некалькі дзён запар. Тады гэта сапраўды мела эфект. Гвалт спыніўся. З’явіліся масавыя акцыі жанчын. Калі ты там знаходзіўся, то гэта выклікала вялікую экспрэсію: жанчыны – сіла, наш шмат, моцныя і незалежныя, мы маем голас. Гэта вельмі прагрэсіўна.

Я памятаю пратэсты, калі калоны жанчын пачалі спыняць, разбіваць. Пасярод праспекта Незалежнасці выбудоўваліся ланцугі сілавікоў, каторыя не давалі прайсці. Прыходзіла Ніна Багінская са сцягам і з імі спрабавала размаўляць. Самае моцнае, што я адчула ў той момант − калі жанчыны сталі тупаць нагамі па зямлі. Гэта быў такі гук, такая сіла, якая можа зрынуць усё на свеце. Такі топат, што было адчуванне, што зараз раз’яраныя жанчыны проста разаб’юць зямлю, стоячы за сваіх блізкіх і свае правы.

Фота: Настасся Роўда

Атака на СМІ і «Нашу Ніву»

Наста: Мы даўна чакалі, што будзе атака на СМІ. Нас не адзін раз папярэджвалі. Некаторыя папярэджанні не спраўджваліся. Магчыма, гэтыя акцыі адкладваліся з нейкіх невядомых нам прычын. Цэлы год мы жылі кожны дзень, як апошні. Гэта было такімі перыядамі. Мы разумеем, што зараз перыяд небяспекі – мы групуемся, чакаем атакі, рыхтуемся маральна, што нас могуць затрымаць. Пасля напружанне сыходзіць, людзі расслабляюцца. Няма адчування страху – мы проста працягваем жыць далей, рабіць сваю справу, ісці наперад. Пасля зноў здараецца небяспечная сітуацыя, і мы зноў пачынаем думаць, што можа зараз будзе чарговая атака – групуемся, рыхтуемся. Яна зноў не здараецца, і мы зноў расслабляемся, жывём далей.

Апошнім званочкам, калі мы зразумелі, што хутка прыйдзе наша чарга, была атака на TUT.by. Гэта было апошнім папярэджаннем. Для нас, усіх беларускіх журналістаў, мне не страшна гаварыць за нас агулам, TUT.by быў такой сцяной. Пакуль стаіць TUT.by – стаім усе мы. Мы – моцныя. Перад намі ёсць агароджа, такая глыба, агромнае медыя, каторае трымае ўсю журналістыку ў краіне за кошт свайго масіву, за кошт мільённай аўдыторыі, якую немагчыма знішчыць за дзень.

Справа TUT.by – палітычная крымінальная справа супраць журналістаў і менеджараў буйнейшага навіновага партала Беларусі. У чэрвені 2022 года TUT.by прызнаны беларускім судом экстрэмісцкім фарміраваннем. Па стане на ліпень 2022 года, за кратамі знаходзяцца дзясятак прадстаўнікоў медыя.

Але гэта здарылася за дзень. Для нас гэта быў шок. Для мяне таксама быў шок, што пасля таго, як разграмілі TUT.by, мы не ўбачылі масавых пратэстаў. Ніхто не выйшаў. Гэта быў паказчык таго, як у краіне заціснулі ўсё жывое. Людзі ўжо не маглі выказаць свой пратэст, хоць у іх забіраюць самае вялікае незалежнае медыя краіны. Медыя, каторае вельмі шмат для многіх значыла, з каторага многія пачыналі сваю раніцу і сканчалі свой дзень. Калі людзі не выйшлі з-за таго, што за адзін дзень знішчалі TUT.by і пасадзілі 15 чалавек, то ўжо не выйдуць.

Я зразумела, што хутка так будзе з іншымі СМІ. Гэта пройдзе ўмоўна незаўважна, то бок на вуліцы не выйдуць: людзі будуць сядзець далей, а СМІ будуць вымушаныя з’язджаць – ствараць штосьці новае альбо знікаць.

Мы сталі рыхтавацца, што да нас прыйдуць. У чарговы раз рашалі, што будзем рабіць. Для Ягора Марціновіча было прынцыпова заставацца ў краіне да апошняга. Ён не мог змірыцца з тым, што мы сыдзем раней, чым да нас прыйдуць.

Ягор Марціновіч – галоўны рэдактар «Нашай Нівы». Быў затрыманы 8 ліпеня 2021 года ў Мінску. Яму прад’явілі абвінавачванні па артыкуле 216 Крымінальнага кодэкса Беларусі «Прычыненне маёмаснай шкоды без прыкмет крадзяжу». Прэтэнзія сілавікоў была ў тым, што «Наша Ніва» аплачвала камунальныя паслугі па тарыфах для фізічных асоб, а не па тарыфах для юрыдычных асоб. Марціновіч і Скурко пакрылі шкоду — 10 тысяч рублёў — у поўным аб’ёме. 15 сакавіка 2022 года Ягора Марціновіча і Андрэя Скурко асудзілі на два з паловай гады калоніі агульнага рэжыму.

Ён не мог гэта прыняць. Хацеў быць унутры краіны. Для яго гэта было суперважна. Ён вельмі любіць Беларусь, свой народ. Мы не маглі з’ехаць з Беларусі раней як рэдакцыя. Гэта быў наш доўг. Гэта гаворка не толькі пра Ягора, а пра каманду, якая вельмі ідэйная. Гэтыя людзі – невыпадковыя. Яны невыпадкова прыйшлі ў «Нашу Ніву» і займаюцца справай. Мы аб’яднаныя любоўю да Беларусі, ідэяй рабіць незалежнае медыя ўнутры краіны. Там для ўсіх было важна быць унутры Беларусі.

Да таго, як прыйшлі да «Нашай Нівы», з’ехала з краіны толькі я. Гэта дазволіла пасля нам уратавацца, аднавіцца за мяжой. Ясна, што ўмовы змяніліся. Мы вымушаныя прыстасоўвацца і рабіць якаснае беларускае медыя, знаходзячыся не ў Беларусі. На жаль, мы цяпер у такіх умовах.

Гэтае рашэнне дазволіла нам выратаваць медыя, але не дазволіла выратаваць нашых калег, якія шмат месяцаў знаходзяцца за кратамі. Гэтыя два чалавекі шмат гадоў аддалі «Нашай Ніве». Ягор у «Нашай Ніве» 10 год, Андрэй Скурко – 20 год.

Андрэй Скурко — кіраўнік аддзелу рэкламы і маркетынга «Нашай Нівы». Быў затрыманы 8 ліпеня 2021 года. Асуджаны па тым жа артыкуле, што і Ягор Марціновіч, на два з паловай гады.

Для іх важна, што мы працягваем справу. Яны хацелі, каб мы гэта рабілі. Для нас вельмі прыкра, што яны вымушаныя сядзець у турме за тое, што хацелі быць журналістамі ў роднай краіне.

Як падтрымлівае сувязь з калегамі, якія ў зняволенні

Наста: Ягору я пішу лісты. Лісты ў нас вельмі пазітыўныя. Мы з Ягорам вельмі многа краін аб’ездзілі. Фактычна, Ягор – чалавек, які навучыў мяне падарожнічаць і не баяцца падарожнічаць. Мне было страшна ўявіць, што еду ў невядомую краіну без супер ведання мовы. Для Ягора гэта было ўсё вельмі проста, вельмі зразумела. Ён умеў гэта ўсё арганізоўваць. Яму было гэта ў кайф. Любіў збіраць кампаніі людзей і разам ехаць адкрываць нейкую краіну. У нас заўсёды былі такія прыгоды і летам, і зімой, і восенню, і вясной.

Увогуле, Ягор стараўся падарожнічаць шмат. Расказаў, як трэба траціць свой адпачынак: не месяц сядзець дома і капаць бульбу, а раскінуць на цэлы год. У Ягора наведаных краін ужо пад 60, у мяне каля 30 – і толькі дзякуючы яму. Гэта вельмі ўзбагачае. Культурны досвед, які развівае цябе і дае новае, аб чым ты ніколі не падазраваў.

Ягор безадмоўны, вельмі адкрыты. Ён усім стараецца дапамагчы, перажывае за ўсіх. Уключаецца ў чужыя праблемы. Пры гэтым вельмі лёгкі і аптымістычны. Ён заўсёды ведае, што рабіць. Для «Нашай Нівы» Ягор быў такой сцяной, за якой мы ўсе хаваліся. У нас ёсць Ягор – ён усё вырашыць.

Калі ён апынуўся ў турме, то я зразумела, наколькі чалавек быў важны, колькі ўсяго рабіў. І як без іх абодвух цяжка. Вельмі прыкра, што яны там. Яны не павінны быць там. Яны не створаныя для турмы. Гэта найлепшыя людзі маёй краіны. Мне вельмі шкада, што ён там.

Я ведаю, наколькі ён актыўны, чалавек дзеяння, вельмі энергічны. Чалавека садзяць у чатыры сцяны, мне вельмі балюча, што так адбываецца, таму што ведаю, як яму там цесна. Яму патрэбна прастора і свабода. Гэта вельмі свабодны, валявы, бясстрашны чалавек. Я спадзяюся, што ён даволі хутка выйдзе на свабоду. Ён не зрабіў нічога, за што яго можна было б пасадзіць.

Фота: Настасся Роўда

Як журналістам за мяжой не страціць сувязь з беларускай рэчаіснасцю

Наста: Вельмі важна падтрымліваць кантакт з роднымі і блізкімі. Як толькі ты з’язджаеш з Беларусі, у цябе знікае пачуццё страху, які пануе ў Беларусі. Страх, які прысутнічае на вуліцах, у пад’ездах, у невербаліцы, якую ты адчуваеш, калі кантактуеш з людзьмі там.

Я дакладна памятаю гэта адчуванне, калі выязджала з Беларусі, што проста скурай адчувала напружанне. Гэта немагчыма перадаць. Ты проста яго фізічна целам адчуваеш. Ты счытваеш тое, што адбываецца, вельмі лёгка тым, што ты там проста знаходзішся. Як толькі ты апынаешся ў бяспецы, гэта адчуванне сыходзіць. Гэта добра псіхалагічна, таму што доўгі час знаходзіцца ў сітуацыі стрэсу складана і ненармальна. Я ведаю вельмі шмат людзей, якія губляюць сон і не могуць спаць.

Важна, знаходзячыся ў бяспецы, размаўляць з людзьмі, якія ўсё яшчэ застаюцца там, пытацца, што ім важна, што яны адчуваюць. Многіх людзей у Беларусі бесіць тое, што посцяць людзі за мяжой. Нам важна разумець, як іх падтрымаць.

Трэба гаварыць, трэба пытацца, трэба чуць і слухаць. Вельмі важна, каб мы слухалі адзін аднаго. І каб мы не злаваліся адзін на аднаго – людзі, якія засталіся ў Беларусі, на тых, хто з’ехаў. Таму што большасць не хацела з’язджаць і была вымушаная гэта зрабіць. Нельга вінаваціць людзей за тое, што яны зрабілі такі выбар. Нельга вінаваціць людзей, якія застаюцца ў Беларусі, таму што гэта таксама іх выбар.

Я бачу праблему ў тых людзей, якія выехалі з краіны. У іх ёсць вялікае пачуццё віны, што яны з’ехалі – яно не дае ім жыць, адпачываць. Яно не дае пазбавіцца ад пачуцця небяспекі і страху, таму што яны кожны дзень вінавацяць сябе. Гэта таксама нікому не дапамагае.

У нас з’яўляюцца вялікія маральныя дылемы. Важна, каб людзі зразумелі, што ў гэтай сітуацыі яны не вінаватыя, каб яны бераглі сябе.

Ці ёсць пачуццё віны за тое, што з’ехала

Наста: Я разумею, што штосьці раблю для Беларусі. Калі б я была ў Беларусі, я не магла б рабіць гэта. Я разумею, чаму з’ехала. Іншага шляху для нашай справы не было. На жаль, як сказаў Ягор Марціновіч, журналістыка ў Беларусі зменшылася да памераў камеры на Акрэсціна. Гэта так, і мы павінны рабіць выбар. Цяжка рабіць журналістыку з камеры на Акрэсціна. Адтуль можна рабіць літаратуру, пісаць пра той досвед. Напэўна, не варта, каб усе журналісты гэтым займаліся.

Хтосьці, апынуўшыся там, ужо не мае выбару. Каб справа працягвалася, каб людзям было куды вяртацца адтуль, хтосьці павінен працягваць гэтую справу на волі і рабіць журналістыку з-за межаў Беларусі.

Калі вернецца ў Беларусь

Наста: Я не хачу сябе настройваць на самы лепшы сцэнарый. Калі ты настройваешся на лепшае, то горш перажываеш, калі яно не здараецца. Я настройваю людзей на доўгі працэс. І пакуль настройваю сябе на тое, што мы ўсе вернемся. Замежжа – гэта проста часовы  перыяд. Гэта досвед, які мы пасля зможам скарыстаць у развіцці сваёй краіны і развіцці медыяў нашай краіны.

Зараз тое, што мы перажываем, і досвед, які мы перажываем, немагчыма здабыць іншым шляхам. Як сказаў Андрэй Скурко: «Той, хто выжыве ў гэтыя часы, пераадолее ўсё, што заўгодна пасля». Гэта вельмі вялікія выпрабаванні ва ўсіх. Мы бачым спробы знішчыць журналістыку як з’яву ў краіне. Сапраўды, многія журналісты сыходзяць з прафесіі. Нельга іх вінаваціць, таму што гэта вялікія рызыкі для журналістаў і для іх сем’яў. Вельмі прыкра і балюча, што гэта робяць з намі зараз.

Тым не менш, частка ўсё роўна застаецца. Яна зараз у замежжы, і працягвае рабіць гэтую справу. Страшна, што зараз вельмі негатыўная тэндэнцыя – людзям забараняюць чытаць СМІ, а героям размаўляць са СМІ. Гэта стварае такія вялікія перашкоды ўвогуле для нас усіх. Губляецца сэнс таго, што мы робім. СМІ без аўдыторыі не існуе. Гэту сувязь не страціць, не страціць давер – вельмі важна. Мы разумеем рызыкі. Чытаць СМІ, быць падпісаным на СМІ ў тэлеграм-каналах – гэта рэальныя рызыкі бяспекі, за каторыя людзям даюць тэрміны.

З аднаго боку, мы хочам зрабіць такое кола бяспекі для людзей, каб яны не падстаўляліся. З іншага мы разумеем, калі ў нас не будзе аўдыторыі, то навошта мы? Атрымліваецца, што гэта вельмі няпросты выбар: у нас і ў людзей. Улады зрабілі ўсё, каб перад намі быў такі выбар, каб людзі адмаўляліся ад СМІ. Не знаю, ці гэта магчыма, ці гэта спрацуе. У рэшце рэшт, не ведаю, ці былі такія прэцэдэнты, каб у людзей зусім СМІ не было. Заўсёды існавалі падпольныя СМІ – у іх была свая аўдыторыя.

Цяпер мы вяртаемся да гэтай сітуацыі. У Беларусі ёсць інтэрнэт, адпаведна, ёсць і мы. Пытанне толькі, у якой форме будзем?

А калі я вярнуўся ў Беларусь, то я хачу паціскаць свайго ката. Вельмі складана было з ім развітвацца. Я ведаю, што ён у добрых руках, у маёй сям’і. Пажыве то з братам, то з мамай і татам. Усіх сваіх родных хочацца абняць. Зараз гэта немагчыма.

Гэта парадокс, калі твае бацькі радуюцца, што ты не дома, што ты не ў краіне. Насамрэч, гэта страшна. З аднаго боку, яны хочуць, каб ты прыязджаў і быў побач. З іншага боку, яны радуюцца, што ты знаходзішся ў бяспецы, і ты не дома. Гэта абсурдная сітуацыя, у каторай знаходзяцца многія сем’і. Хочацца, каб хутчэй гэта скончылася.

«Егор Мартинович был стеной, за которой мы все прятались». Как работать, когда твои коллеги в заложниках

Как работать журналисту, когда коллеги в заложниках

Директорка «Нашай Нівы» Настасья Ровдо поделилась тем, что думает про своих учителей из Молодечно, как впервые услышала топот тысяч женщин на протестах и благодаря чему удалось сохранить «НН».

Как пришла в журналистику

Настя: Меня зовут Настасья Ровдо. Работаю директоркой «Нашей Нивы». Журналистка уже почти десять лет.

Я собиралась быть звездой. Мне подсказали, что можно быть телеведущей. Сначала думала, что всю свою жизнь свяжу с музыкой, буду цимбалисткой успешной. После подумала, что вообще быть успешным музыкантом в нашей стране очень сложно, а успешным цимбалистом практически нереально. Подумала, что вряд ли получится у меня, если ещё не получилось ни у кого.

Моя учительница по музыке посоветовала пойти в телеведущие. Я тогда ещё не знала, что в нашей стране фактически нет телевидения, ещё не читала газет. Для меня телевидение было как что-то малоизвестное, но звёздное. Согласилась с этой мыслью, и подумала, что нужно готовиться в Институт журналистики.

Пришла с каким-то своим текстом, который мало напоминал текст, в нашу государственную районку «Маладзечанскую газету». Пришла к редактору – он посмотрел на меня, на мае творческие попытки, и отправил в негосударственное локальное издание «Рэгіянальную газету». Подумал, наверное, что пусть они там мной занимаются, разбираются. Послушалась этого совета, пошла туда, текст мой не напечатали. На эту тему как раз написала большой репортаж журналистка «Рэгіянальнай газеты» Зоя Хруцкая. Я увидела его в газете и страшно расстроилась, что мое творческие попытки провалились. Но меня там запомнили.

Когда был набор в Школу молодого журналиста, которую вёл один из лучших беларусских журналистов Глеб Лободенко, мне позвонили и спросили, не хочу ли я поучаствовать. Мне всегда казалось, что если есть какие-то возможности, которые к тому же и бесплатные, – это большой дар, большая удача, и чувствовала ответственность, что нужно браться и делать. Каждую субботу после школы ходила на эти занятия и училась писать. Пошагово: как писать заголовки и лиды, где брать темы. Помню, как в два часа ночи мы с Глебом обсуждали мой очередной текст, и он мне говорил, что всё криво. Помню, был текст, из-за которого даже плакала, его пришлось выкинуть в мусорку, а я из-за него ехала в Минск. И всё зря, это была такая драма!

После Школы и года творческой работы предложили работу в «Рэгіянальнай газеце». Я согласилась. Поступила на заочное в Институт журналистики и пошла работать. Четыре года работала в «Рэгіянальнай газеце».

Так случилось, что это было делом моей жизни. Конечно, оно ещё продолжается. Не знаю, что будет дальше, но тем не менее десять лет уже прошли.

Теперь уже более пяти лет я в «Нашей Ниве». Это тоже очень длинный путь, который привёл меня, к сожалению, за границу, где мы продолжаем работу.

Последние несколько лет управляла отделом рекламы и маркетинга «Нашей Нивы». Мы много сделали для того, чтобы реклама в независимой прессе была, чтобы она была качественной. Мы перенимали лучшие практики мировых медиа. Очень долго развивались в этом направлении, очень много усилий прикладывали.

Когда начались протесты, работали на протестах все. Мы понимали, что это самое важное, что происходит. Все, кто мог, шли в город, чтобы передавать информацию, что происходит. Почему? У те дни отключали интернет полностью. Всё, что мы узнавали – это то, что передавали наши люди с улиц по телефону. Мы старались разделиться по разным районам, передавать информацию, что конкретно тут происходит. Уже тогда были определённые точки, где было ясно, что собираются люди, какие-то действия идут. Мы старались закрыть все горячие точки нашими людьми.

Что изменил 2020 год в беларусской журналистике

Настя: Я помню время, когда журналисты придумывали темы, про что написать. Условно, ничего не происходит, а работать надо, газету выпускать надо. Мы садились и думали, а что такого накреативить, про что сделать репортаж, где бы какого человека найти?

2020 год откинул все эти вопросы. Стало ясно, что делать. Героев очень много. Что-то происходит каждый день. Это было время, когда все работали по 24 часа в сутки, когда мы не спали и были вместе с народом на улицах. Время, когда мы видели, как избивают и пытают людей. Время, когда мы сами бегали от пуль, а кто-то не успевал убежать от пуль. Например, как моя коллега Наташа Лубневская, которой выстрелили в ногу, и она попала в больницу на несколько месяцев.

Когда было страшнее всего

Настя: Самое страшное – это первые дни. Однозначно. Когда были взрывы постоянно, когда появлялись новости про первых убитых. Стало понятно, что шуток не будет, убитых будет не один человек.

Помню один из таких очень ужасных моментов. Я жила в микрорайоне Кунцевщина между Каменной горкой и Пушкинской. Это очень протестные районы в то время. Возвращаюсь домой, рядом с дворами есть микропарковка – она не освещённая, очень тёмная. Слышу дикие крики оттуда силовиков, людей. Я понимаю, что там что-то происходит, бьют людей. Никто не может это увидеть, потому что стоит ночь, и только дикие крики. Я понимаю, что ничего не могу сделать в этот момент. Силовики ведут себя неадекватно. Они не смотрят на то, кого лупят дубинками. Любой человек, который в этот момент будет рядом, будет там же превращён в месиво.

Это самое страшное: когда что-то слышишь и понимаешь, что в этот конкретный момент ничего не можешь сделать. Потому что, когда тебя уничтожат – это никому не поможет. Я понимаю, что нам важно выжить в этих условиях, потому что завтра некому будет выйти на работу и рассказать, что происходит на улицах.

Очень страшно, что не всем можешь помочь. Мы смотрим, что происходит – и единственное, что мы можем – это фиксировать. Конечно, этого мало. Хочется спасти людей, защитить, но мы не можем. Потому что мы сами беззащитные. Это очень страшно

Каким было 9 августа 2020 года

Настя: 9 августа в очень радостном настроении приехала домой в Молодечно. Хотела проголосовать. Мои родители живут в Молодечно, мои друзья живут в Молодечно. 9 августа я была дома.

Мы съездили з папой на участок, оставили свои голоса, сфотографировали бюллетени. Я с чувством выполненного долга поехала работать в Минск. В Минске пошла на один из самых массовых участков в школе. На улицах стояли километровые очереди людей. Пошла даже снимать на видео эту очередь, а она была просто бесконечная. Иду, иду, спрашиваю у людей: «Сколько вы уже стоите?». Говорят, уже три часа, а им ещё стоять часа три. Понимаю, что этот дурдом, все они не успеют проголосовать в этот день. Под вечер, когда всё ещё стояла большая очередь, мы поняли, что нужно что-то делать.

Это был тот участок, куда вечером приехала Наталья Кочанова разбираться с конфликтом. Когда ты шесть часов простоял, а тебе говорят, что участок уже закрывается, то у людей это вызывает лютый гнев. Во-первых, как такое может произойти? Во-вторых, почему вы не поставили дополнительные кабинки? Вы что, не видите, сколько людей? Это большой вопрос: что происходит?

Наталья Кочанова – председатель Совета Республики Национального собрания Республики Беларусь.

Это был участок, где посреди голосования закончились бюллетени. В смысле закончились бюллетени? Что? Люди спрашивали: «Где наши бюллетени? То есть, вы уже их использовали? Вы их вкинули раньше? Каким образом они могли закончится? Мы не голосовали». Не знаю, как им подвезли новые бюллетени. Самое интересное началось позже.

Как работать журналисту, когда коллеги в заложниках
Фота: Настасся Роўда

Сначала к журналистам относились очень доброжелательно: «Пожалуйста, освещайте», «Работайте, мы для вас открытые». Когда председательница комиссии поняла, что я не собираюсь уходить, настроение у нее ухудшилось. Они изменила тактику, начала повышать голос и требовать, чтобы я ушла. Я ей объясняла, что есть закон. По закону я могу быть тут до конца. Она думала, что «до конца» – это когда люди закончат закидывать бюллетени. Насколько она была удивлена, когда поняла, что я не собираюсь уходить после этого. Она вообще не могла заподозрить, что такое есть в законе.

Начала кому-то звонить. Перед этим пробовала выгнать меня милиционером, который там стоял. Странно, что перед этим у меня сложился с ним дружеский, скажем так, диалог. Яму неловко было выставить меня за двери. Сказал, чтобы разбирались сами, а его смена закончилась. Короче, он её кинул. Ей там сказали, что я имею на это право, положили трубку.

Это её не устроило. Начала скандалить: «Я не начну подсчёт голосов, пока вы отсюда не выйдете». Я ей сказала: «Ну, окей», и стою. Она стоит, смотрит на меня. Мы постояли так минут пять. После она не стала меня силой выпихивать. Наверное, побоялась. Тем более, очень много свидетелей. Было бы очень некрасиво. Смирилась.

Они начинали всё с урн выкидывать на стол. Там даже подсчитывать не нужно было. Помню эту гору бумажек на столе, сложенных гармошкой. Перед этим демократические силы огласили, что все, кто голосует за Тихановскую, пожалуйста, складывайте бюллетени гармошкой. Наблюдателем на выборах было легче их увидеть. Все поняли, что, возможно, будут подтасовки, переписывания бюллетеней и так далее.

Очень долго они там считали. Вопреки всем правилам и законам председатель комиссии выходила в коридор, з кем-то переговаривалась. Хотя написала в правилах, что пока не окончен подсчёт и не оглашены результаты, никто не имеет права выйти из помещения и с кем-то говорить.

Они там 130 раз какие-то микропереговоры устраивали, что-то там у них не сошлось. Всё было плохо! Она ходила с кем-то советовалась, звонила, получала инструкции.

Начала оглашать результаты. Моя задача была в том, чтобы записать результаты на конкретном участке. Уже два часа ночи, все страшно уставшие. Она оглашает результаты: быстро и шепотом. Короче, я её останавливаю. Говорю, что не слышу, прошу повторить. И даже провластные наблюдатели говорят, что ничего не слышно. Она проигнорировала, сделала своё дело до конца. Берёт бюллетень, который обязана вывесить людям, кладёт в свою сумку и собирается убегать.

При этом подходят охранники, чтобы её защитить в этот момент. Не зна, от меня или от кого? Я не собиралась никак её задерживать или нападать на неё. Моя задача была в том, чтобы услышать цифры. Тогда я ей говорю: «Куда вы пошли с протоколом?» Она, конечно, начала на меня кричать, что я ей нервы поднимаю. Я ей нервы поднимаю! И со всей свитой силовиков и охранников выходят через какой-то другой выход.

Меня оставляют в кабинете вместе с другими членами комиссии. Я в состоянии растерянности. Они просто молчат. Начала спрашивать, что только что произошло, говорить, что это незаконно. Одна из членов комиссии подошла ко мне, у неё на руке были написаны цифры. Она сказала, что эти цифры внесли в финальный протокол. То есть, она не сказала, что это реальные цифры. Но даже по ним Тихановская побеждала.

Самое большое разочарование за 2020 год

Настя: Для меня большим разочарованием было то, что в гимназии-колледже искусств в Молодечно было то же, что и в большинстве школ в нашей стране. Там давали неправильные цифры, там тоже подтасовывали результаты голосования. Поскольку я очень уважаю преподавателей, которые там работали, поскольку для меня школа была приятным воспоминанием и значительной частью моей жизни, для меня это было большим ударом, скажу прямо.

Я знаю, что в этом участвовали люди, которых я знаю. Я знаю директорку этой школы, она преподавала у меня. Очень неприятно от того, что хорошие люди в этом были задействованы. Не знаю, насколько они сами осознают, что участвовали в очень грязных делах. Тем более это школа, где учат детей. У меня вопрос: чему они их учат? Ясно, что как раз такие моменты формируют тот авторитет, который есть у учителя.

Мне кажется, что 2020 год так сильно подорвал авторитет учителя, что я не уверена, что его когда-то можно будет реабилитировать. Скажем так, у нас учителей и раньше не особо уважали. Это люди, которые получают небольшую зарплату. Это люди, которые часто делают формальные бюрократические дела: загоняют детей на хоккей или ещё что-нибудь, что вызывает много вопросов у родителей и самих детей.

Я не уверена, что мне хватило бы смелости сказать, что я не уважаю то, что они сделали. И мне очень больно от этого. Мне кажется, что им было бы больно от меня это слышать. Мне было бы больно это говорить. Я пока что не представляю такую встречу выпускников очень светлую. Особенно после 2020 года. Не знаю, когда она может пройти.

Допускаю, что люди, которые в этом участвовали, через некоторое время будут раскаиваться. Или уже раскаиваются. Мне кажется, когда после выборов люди увидели фото избитых людей – синих, раненных, искалеченных, с оторванными ступнями, то они поняли, насколько сильная и большая была их роль. Было важно, чтобы каждый учитель, который участвовал в выборах, правильно посчитал голоса. Это несложно. А вот увидеть избитых и убитых людей – это страшно и сложно. Это ответственность тех людей, которые неправильно считали голоса. Если вы правильно посчитали голоса, такой ситуации не было бы.

Когда учителя и любые люди, которые считали голоса, говорят, что они не виноваты, что они просто считали голоса – не просто! То, что вы посчитали голоса вот так, не опубликовали правильные протоколы во всех школах, из-за этого произошло то, что произошло после.

Как работать журналисту, когда коллеги в заложниках
Фота: Настасся Роўда

Чем отличаются 2020 и 2021 годы

Настя: Когда мы подытоживали результаты 2020 года, было много доброго и много плохого – оно уравновешивалось. Мы видели огромные массовые акции протеста, очень позитивные и светлые. Я помню, как люди выходили с детьми, мужьями. Это было очень тепло. Помню атмосферу, когда ты идёшь среди сотни тысяч людей и чувствуешь себя в абсолютной безопасности. Ты уверен, что у тебя никто ничего не украдёт, не обидит, не ударит, не оскорбит. Там была настолько добрая атмосфера, что её ни с чем нельзя сравнить. Это какой-то фестиваль культур.

Для меня это открытие наших людей, солидарности и единства, беларускости. Люди нашли символ, который всех объединяет. Я пришла в беларускость, начала разговаривать по-беларусски в 17 лет, и тогда это не было так популярно. Все удивлялись обычно, но восхищения не вызывало. В 2020 году, когда люди видели, что ты ещё и беларусскоговорящий, готовы были обнимать.

2021 год – это год большой боли, депрессии, репрессий, насилия, который идёт непрекращающимся потоком. От этого очень устаёшь. Мы видим, что люди суперуставшие от этого негатива. Очень многие не могут дальше нормально жить. Семьи разделены, сотни людей признаны политзаключёнными, около тысячи удерживаются в тюрьмах, десятки тысяч прошли через тюрьму, десятки тысяч уехали из страны, а то и сотни тысяч. Ситуация – help, ситуация – SOS.

Нужно учиться жить, учиться видеть что-то доброе, маленькое в буднях. В таком стрессе и состоянии невозможно думать, работать, отдыхать. Ты каждый день фиксируешься на негативе. Это очень выматывает и утомляет.

Сила женских акций солидарности

Настя: Выхожу из метро, а передо мной стоит толпа. Я не могу оценить, сколько людей тут, потому что приходила позже, чтобы исчезнуть в толпе, так было безопаснее. Я становлюсь на какую-то конструкцию и вижу, что с одной стороны не вижу конца и с другой не вижу. Сколько нас тут? На протестах появился журналистский навык на глаз определять примерное количество людей. Я видела, как выглядит 200 тысяч человек около Стелы.

Я помню первую акцию, когда женщины возле Комаровки построились в цепочку. Тогда никто не знал, что это будет. Я туда случайно попала. Выхожу из метро, иду туда. И вот эта цепочка женщин была такая красивая, такая сильная и такая неожиданная. Подъезжали машины с силовиками, но они тоже не понимали, что с этим делать. Никто ничего не делал. Они просто стояли. Мы поговорили с разными женщинами. Они рассказали, почему вышли. У всех кто-то пострадал. У них была одна цель – остановить насилие. Они пришли остановить насилие. Показать, что вот мы беззащитные, хрупкие, но мы стоим – отпустите и не бейте наших мужей, братьев. Мы стоим за них, мы слабые, но мы в то же время сильные.

Это был очень красивый, сильный и неординарный жест со стороны беларусских женщин. Он переломил то насилие, которые просто потоком шло на людей несколько дней подряд. Тогда это действительно имело эффект. Насилие остановилось. Появились массовые акции женщин. Когда ты там находился, то это вызывало большую экспрессию: женщины – сила, нас много, сильные и независимые, у нас есть голос. Это очень прогрессивно.

Я помню протесты, когда колонны женщин начали останавливать, разбивать. Посреди проспекта Независимости выстроилась цепочка силовиков, которые не давали пройти. Приходила Нина Багинская с флагом и с ними пробовала разговаривать. Самое сильное, что я почувствовала в тот момент – когда женщины стали топать ногами по земле. Это был такой звук, такая сила, которая может снести всё на свете. Такой топот, что было чувство, что сейчас разъяренные женщины просто разобьют землю, стоя за своих близких и свои права.

Как работать журналисту, когда коллеги в заложниках
Фота: Настасся Роўда

Атака на СМИ и «Нашу Ниву»

Настя: Мы давно ждали, что будет атака на СМИ. Нас не один раз предупреждали. Некоторые предупреждения не оправдывались. Возможно, эти акции откладывались из-за каких-то причин. Целый год мы жили каждый день, как последний. Это было такими периодами. Мы понимаем, что теперь период опасности – мы группируемся, ждём атаку, готовимся морально, что нас могут задержать. После напряжение уходит, люди расслабляются. Нет ощущения страха – мы просто продолжаем жить дальше, делать своё дело, идти вперёд. После снова происходит опасная ситуация, и мы снова начинаем думать, что может сейчас очередная атака – группируемся, готовимся. Она снова не происходит, и мы снова расслабляемся, живём дальше.

Последним звоночком, когда мы поняли, что скоро придёт наша очередь, была атака на TUT.by. Это было последним предупреждением. Для нас, всех беларусских журналистов, мне не страшно говорить за нас в целом, TUT.by был такой стеной. Пока стоит TUT.by – стоим все мы. Мы – сильные. Перед нами есть стена, такая глыба, огромное медиа, которое держит всю журналистику в стране за счёт своего массива, за счёт миллионной аудитории, которую невозможно уничтожить за день.

Дело TUT.by – политическое уголовное дело против журналистов и менеджеров крупнейшего новостного портала Беларуси. В июне 2022 года TUT.by признан беларусским судом экстремистским формированием. По состоянию на июль 2022 года, за решёткой находится десяток представителей медиа.

Но это случилось за день. Для нас это был шок. Для меня тоже был шок, что после того, как разгромили TUT.by, мы не увидели массовых протестов. Никто не вышел. Это был показатель того, что в стране зажали всё живое. Люди уже не могли показать свой протест, хотя у них забирают самое большое независимое медиа страны. Медиа, которые очень много значило, с которого многие начинали своё утро и заканчивали свой день. Если люди не вышли из-за того, что за один день уничтожили TUT.by и посадили 15 человек, то уже не выйдут.

Я поняла, что скоро так будет с другими СМИ. Это пройдёт условно незаметно, то есть на улицы не выйдут: люди будут сидеть дальше, а СМИ будут вынуждены уезжать – создавать что-то новое или исчезать.

Мы стали готовиться, что к нам придут. В очередной раз решали, что будем делать. Для Егора Мартиновича было принципиально оставаться в стране до последнего. Он не мог смириться с тем, что мы уйдём раньше, чем к нам придут.

Егор Мартинович – главный редактор «Нашей Нивы». Был задержан 8 июля 2021 года в Минске. Ему предъявили обвинения по статье 216 Уголовного кодекса Беларуси «Причинение имущественного ущерба без признаков хищения». Претензия силовиков была в том, что «Наша Нива» оплачивала коммунальные услуги по тарифам для физических лиц, а не по тарифам для юридических лиц. Мартинович и Скурко покрыли ущерб – 10 тысяч рублей – в полном объёме. 15 марта 2022 года Егора Мартиновича и Андрей Скурко осудили на два с половиной года колонии общего режима.

Он не мог это принять. Хотел быть внутри страны. Для него это было суперважно. Он очень любит Беларусь, свой народ. Мы не могли уехать из Беларуси раньше как редакция. Это был наш долг. Это разговор не только про Егора, а про команду, которая очень идейная. Эти люди – неслучайны. Они неслучайно пришли в «Нашу Ниву» и занимаются делом. Мы объединены любовью к Беларуси, идеей делать независимое медиа внутри страны. Там для всех было важно быть внутри Беларуси.

К тому времени, как пришли к «Нашей Ниве», уехала из страны только я. Это позволило после нам спастись, восстановиться за границей. Ясно, что условия изменились. Мы вынуждены приспосабливаться и делать качественное беларусское медиа, находясь не в Беларуси. К сожалению, мы теперь в таких условиях.

Это решение позволило нам спасти медиа, но не позволило спасти наших коллег, которые много месяцев находятся за решёткой. Эти два человека много лет отдали «Нашей Ниве». Егор в «Нашей Ниве» 10 лет, Андрей Скурко – 20 лет. Для них важно, что мы продолжаем дело. Они хотели, чтобы мы это делали. Для нас ужасно, что они вынуждены сидеть в тюрьме за то, что хотели быть журналистами в родной стране.

Андрей Скурко – руководитель отдела рекламы и маркетинга «Нашей Нивы». Был задержан 8 июля 2021 года. Осужден по той же статье, что и Егор Мартинович, на два с половиной года.

Как поддерживает связь с коллегами, которые не на свободе

Настя: Егору я пишу письма. Письма у нас позитивные. Мы с Егором очень много стран объездили. Фактически, Его – человек, который научил меня путешествовать и не бояться путешествовать. Мне было страшно представить, что еду в неизвестную страну без супер знания языка. Для Егора это всё было очень просто, очень понятно. Он умел это всё организовывать. Ему было это в кайф. Любил собирать компании людей и вместе ехать открывать какую-то страну. У нас всегда были такие приключения и летом, и зимой, и осенью, и весной.

Вообще Егор старался путешествовать много. Рассказал, как нужно тратить свой отпуск: не месяц сидеть дома и копать картошку, а раскинуть его на целый год. Егор был в 60 странах, у меня их около 30 – и только благодаря ему. Это обогащает. Культурный опыт, который развивает тебя и даёт новое, о чём ты никогда не подозревал.

Егор безотказный, очень открытый. Он всем старается помочь, переживает за всех. Включается в чужие проблемы. При этом очень лёгкий и оптимистичный. Он всегда знает, что делает. Для «Нашей Нивы» Егор был такой стеной, за которой мы все прятались. У нас есть Егор – он всё решит.

Когда он оказался в тюрьме, то я поняла, насколько человек был важным, сколько всего делал. И как без них двух тяжело. Ужасно, что они там. Они не должны быть там. Они не созданы для тюрьмы. Это лучшие люди моей страны. Мне очень жаль, что они там.

Я знаю, насколько он активный, человек действия, очень энергичный. Человека садят в четыре стены, мне очень больно, что так происходит, потому что я знаю, как ему там тесно. Ему нужен простор и свобода. Это очень свободный, волевой, бесстрашный человек. Я надеюсь, что он довольно быстро выйдет на свободу. Он не сделал ничего, за что его можно было бы посадить.

Как работать журналисту, когда коллеги в заложниках
Фота: Настасся Роўда

Как журналистам за границей не потерять связь с беларусской действительностью

Настя: Очень важно поддерживать контакт с родными и близкими. Как только ты уезжаешь из Беларуси, у тебя исчезает чувство страха, которое господствует в Беларуси. Страх, который присутствует на улицах, в подъездах, невербально, ты чувствуешь, когда контактируешь с людьми там.

Я точно помню это чувство, когда уезжала из Беларуси, что просто кожей чувствовала напряжение. Это невозможно передать. Ты просто его физически телом чувствуешь. Ты считываешь то, что происходит, очень легко тем, что ты там просто находишься. Как только ты окажешься в безопасности, это чувство проходит. Это хорошо с психологической точки зрения, потому что долгое время находится в ситуации стресса сложно и ненормально. Я знаю много людей, которые потеряли сон и не могут спать.

Важно, находясь в безопасности, разговаривать с людьми, которые всё ещё находятся там, спрашивать, что им важно, что они чувствуют. Многих людей в Беларуси бесит то, что постят люди за границей. Нам важно понимать, как их поддержать.

Нужно говорить, нужно спрашивать, нужно слышать и слушать. Очень важно, чтобы мы слушали друг друга. И чтобы мы не злились друг на друга – люди, которые остались в Беларуси, на тех, кто уехал. Потому что большинство не хотело уезжать и была вынуждена это сделать. Нельзя обвинять людей за то, что они сделали такой выбор. Нельзя обвинять людей, которые остаются в Беларуси, потому что это тоже их выбор.

Я вижу проблему у тех людей, которые выехали из страны. У них есть большое чувство вины, что они уехали – оно не даёт им жить, отдыхать. Оно не даёт избавиться от чувства опасности и страха, потому что они каждый день обвиняют себя. Это тоже никому не помогает.

У нас появляются большие моральные дилеммы. Важно, чтобы люди понимали, что в этой ситуации они не виноваты, чтобы они берегли себя.

Есть ли чувство вины за то, что уехала

Настя: Я понимаю, что что-то делаю для Беларуси. Если бы я была в Беларуси, я не могла бы делать это. Я понимаю, почему уехала. Другого пути для нашего дело не было. К сожалению, как сказал Егор Мартинович, журналистика в Беларуси уменьшилась до размеров камеры на Окрестина. Это так, и мы должны делать выбор. Тяжело делать журналистику с камеры на Окрестина. Оттуда можно делать литературу, писать про тот опыт. Наверное, не стоит, чтобы все журналисты этим занимались.

Кто-то, оказавшись там, уже не имеет выбора. Чтобы дело продолжалось, чтобы людям было куда возвращаться оттуда, кто-то должен продолжать это дело на свободе и делать журналистику из-за границы Беларуси.

Когда вернётся в Беларусь

Настя: Я не хочу себя настраивать на самый лучший сценарий. Когда ты настраиваешься на лучшее, то хуже переживаешь, когда оно не происходит. Я настраиваю людей на долгий временной период. Это опыт, который мы после сможем использовать в развитии своей страны и развитии медиа нашей страны.

Сейчас то, что мы переживаем, и опыт, который мы переживаем, невозможно добыть другим путём. Как сказал Андрей Скурко: «Тот, кто выживает в эти времена, преодолеет всё, что угодно после». Это очень большое испытание для всех. Мы видим попытки уничтожить журналистику как явление в стране. На самом деле многие журналисты уходят из профессии. Нельзя их обвинять, потому что это большие риски для журналистов и для их семей. Ужасно и больно, что это делают с нами сейчас.

Тем не менее, часть всё равно остаётся. Они сейчас за границей, и продолжают делать своё дело. Страшно, что сейчас очень негативная тенденция – людям запрещают читать СМИ, а героям разговаривать со СМИ. Это создаёт такие большие препятствия для нас всех. Теряется смысл того, что мы делаем. СМИ без аудитории не существует. Эту связь не потерять, не потерять доверие – очень важно. Мы понимаем риски. Читать СМИ, быть подписанным на СМИ в Telegram-каналах – это реальные риски, за которые людям дают сроки.

С одной стороны, мы хотим сделать такое кольцо безопасности для людей, чтобы они не подставлялись. С другой стороны, мы понимаем, если у нас не будет аудитории, то зачем мы? Получается, что это очень непростой выбор: у нас и у людей. Власти сделали всё, чтобы перед нами был такой выбор, чтобы люди отказывались от СМИ. Не знаю, возможно ли это, сработает ли это. В конце концов, не знаю, были ли такие прецеденты, чтобы у людей совсем СМИ не было. Всегда существовали подпольные СМИ – у них была своя аудитория.

Теперь мы возвращаемся до этой ситуации. В Беларуси есть интернет, соответственно, есть и мы. Вопрос только, в какой форме будем?

А когда я вернусь в Беларусь, то я хочу потискать своего кота. Очень сложно было с ним прощаться. Я знаю, что он в добрых руках, в моей семье. Поживёт то с братом, то с мамой и папой. Всех своих родных хочется обнять. Сейчас это невозможно.

Это парадокс, когда твои родители радуются, что ты не дома, что ты в не в стране. На самом деле, это страшно. С одной стороны, они хотят, чтобы ты приезжал и был рядом. С другой стороны, они радуются, что ты находишься в безопасности, и ты не дома. Это абсурдная ситуация, в которой находятся многие семьи. Хочется, чтобы быстрее это закончилось.

Вярнуцца ўгару