Роўна 33 гады таму, у 1991-м, герб «Пагоню» і бел-чырвона-белы сцяг зацвердзілі ў якасці дзяржаўных сімвалаў Беларусі. За тры дзесяцігоддзі гісторыя дзяржаўных і нацыянальных сімвалаў моцна змянілася. Калі ў пачатку 1990-х спартсмены выходзілі са сцягам на спаборніцтвы, а сцяг знаходзіўся на ўсіх дзяржаўных установах, то цяпер за выкарыстанне «Пагоні» і бел-чырвона-белага сцяга можна сесці ў турму.
PALATNO расказвае, чаму так адбываецца.
Чатыры гады з БЧБ-сцягам і «Пагоняй»
27 ліпеня 1990 года прынялі Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце БССР. Яна стала асновай для абвяшчэння незалежнасці краіны пасля жнівеньскага путчу ў Маскве ў 1991 годзе. Пасля набыцця незалежнасці паўстала пытанне пра змену савецкай сімволікі. Вяртанне да нацыянальных сімвалаў — бел-чырвона-белага сцяга і «Пагоні» — было крокам да адраджэння нацыянальнай ідэнтычнасці.
19 верасня 1991 года Вярхоўны Савет БССР афіцыйна зацвердзіў бел-чырвона-белы сцяг і «Пагоню» як дзяржаўныя сімвалы незалежнай Беларусі.
Рашэнне пра змену сімвалаў падтрымалі нацыянальна арыентаваныя дэпутаты, гісторыі і, вядома, грамадскасць. У бел-чырвона-белым сцягу і гербе з вершнікам многія бачылі гістарычныя сімвалы беларускай дзяржаўнасці і культуры.
ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ:
«“Пагоня” вернецца!» Расказваем пра Уладзіміра Крукоўскага — сааўтара дзяржаўнага герба
На працягу наступных некалькіх гадоў гэтыя сімвалы выкарыстоўваліся як афіцыйныя сімвалы краіны да рэферэндуму 1995 года, пасля якога іх замянілі чырвона-зялёным сцягам і гербам.
Рэферэндум, які змяніў… усё
Крыху менш чым праз чатыры гады, 14 мая 1995 года ў Беларусі адбыўся рэферэндум, які меў вялікія наступствы для нацыянальнай ідэнтычнасці беларусаў. Адна з галоўных прапаноў, што вынеслі на рэферэндум, была пра змену дзяржаўных сімвалаў: «Пагоні» і бел-чырвона-белага сцягу на іншыя, падобныя да сімволікі БССР.
У 1995 годзе Аляксандр Лукашэнка займаў пасаду беларускага прэзідэнта каля года. Пра нацыянальную сімволіку Лукашэнка і яго тагачаснае атачэнне казала, што яна не можа аб’яднасць, а выклікаць раскол у грамадстве. Улады падкрэслівалі, што новыя сімвалы, заснаваныя на савецкіх, лепш адпавядаюць «стабільнасці» і «традыцыям», і менавіта таму варта было вярнуцца да больш знаёмых для людзей вобразаў.
Акрамя пытання пра дзяржаўныя сімвалы на рэферэндум вынеслі яшчэ тры пытанні: аб наданні рускай мове статусу дзяржаўнай, аб інтэграцыі з Расіяй, аб наданні прэзідэнту права роспуску парламента. Па афіцыйных дадзеных, каля 75% прагаласавалі «за» замену дзяржаўных сімвалаў.
Лукашэнка ў сваёй палітыцы імкнуўся да аднаўлення больш блізкіх сувязяў з Расіяй і быў прыхільнікам савецкага мінулага, што і стала падставай для аднаўлення сімволікі, падобнай да БССР.
Як за сцяг і герб пераследуюць
З сярэдзіны 1990-х да нашага часу шлях у «Пагоні» і бел-чырвона-белага сцяга быў складаным. З часам былыя дзяржаўныя сімвалы сталі нагодай для пераследу. Асабліва заўважна — пасля буйнамаштабных пратэстаў у 2020 годзе. Гэтыя сімвалы ўспрымаюцца цяперашнімі ўладамі як праява пратэсту. Беларускія сілавікі ўжо чацвёрты год запар праводзяць рэйды і ператрусы ў пошуках ці сцягоў, ці падпісак на забароненыя імі ж інтэрнэт-рэсурсы. Дарэчы, у сацыяльных сетках таксама забаронена выкладваць фотаздымкі з бел-чырвона-белым сцягам ці «Пагоняй», бо гэта прыраўноўваюць да правядзення несанкцыянаванага масавага мерапрыемства.
- Затрыманні і адміністратыўныя штрафы. Людзі, якія вывешваюць ці дэманструюць бел-чырвона-белы сцяг (нават на прыватнай тэрыторыі), сутыкаюцца з адміністрацыйнымі пакараннямі. У лукашэнкаўскай Беларусі выкарыстанне сцяга ці герба «Пагоня» лічыцца парушэннем парадку арганізацыі масавых мерапрыемстваў. За гэта можна атрымаць буйны штраф або адміністратыўны арышт да 30 сутак.
- Крымінальныя справы. У асобных выпадках выкарыстанне ці захоўванне нацыянальнай сімволікі можа прывесці да ўзбуджэння крымінальных спраў. Напрыклад, людзі, якія актыўна ўдзельнічалі ў пратэстах ці дэманстравалі сімволіку, могуць быць абвінавачаны ў «арганізацыі масавых беспарадкаў» або «закліках да экстрэмісцкай дзейнасці».
У Беларусі нават існуе пакаранне за «колеры». Выкарыстанне белага і чырвонага колераў разам (напрыклад, у адзенні) можа выклікаць падазрэнне ў сілавікоў. Людзей затрымлівалі і судзілі за бела-чырвоныя кветкі, каробку ад тэлевізара з бела-чырвоным лагатыпам на балконе і нават шкарпэткі з белымі і чырвонымі палосамі.
ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ:
Канфіскаваныя бел-чырвона-белыя сцягі ці іншыя прадметы з гэтай сімволікай улады знішчаюць альбо здзекуюцца, напрыклад, у міліцэйскіх аддзяленнях іх кідаюць на падлогу, каб спецыяльна па сцягах прайсціся.
Чаму БЧБ і «Пагоню» ненавідзіць Лукашэнка
Стаўленне Аляксандра Лукашэнкі да бел-чырвона-белага сцяга і герба «Пагоня» мае глыбокія ідэалагічныя і палітычныя прычыны, якія развіваліся з моманту яго прыходу да ўлады ў 1994 годзе.
Лукашэнка часта звязвае бел-чырвона-белы сцяг і «Пагоню» з нацыяналістычным рухам, які выступае за незалежнасць і самабытнасць Беларусі, а таксама з апазіцыяй, якая не падтрымлівае яго кіраванне. У 1990-я гады нацыянальныя сілы, якія выкарыстоўвалі гэтыя сімвалы, былі супраць савецкай спадчыны і выступалі за пабудову незалежнай беларускай дзяржавы з уласнымі традыцыямі. Лукашэнка, наадварот, у сваёй палітыцы арыентаваўся на аднаўленне блізкіх сувязяў з Расіяй і імкнуўся да захавання савецкіх ідэй.
Лукашэнка ўспрымае БЧБ-сцяг і «Пагоню» як сімвалы, якія, на яго думку, не прадстаўляюць усю нацыю, бо яны былі выкарыстаны Беларускім Народным Фронтам і іншымі нацыяналістычнымі сіламі ў пачатку 1990-х гадоў. Ён лічыць іх падзельнымі сімваламі, якія могуць спрыяць раздзяленню насельніцтва, а не аб’яднанню. У сваім дыскурсе Лукашэнка неаднаразова заяўляў, што бел-чырвона-белы сцяг быў «фашысцкім сімвалам» падчас Другой сусветнай вайны, калі яго выкарыстоўвалі калабаранты.
Лукашэнка актыўна падтрымліваў ідэю савецкай спадчыны і настальгію па Савецкім Саюзе. Яго палітыка заўсёды была скіравана на інтэграцыю з Расіяй і падтрымку ідэй сацыяльнай справядлівасці і стабільнасці, якія былі папулярныя ў часы СССР. Бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня», наадварот, увасабляюць ідэі незалежнасці і адыходу ад савецкага мінулага, што супярэчыць палітычнай лініі Лукашэнкі.
Падчас масавых пратэстаў у 2020 годзе пасля прэзідэнцкіх выбараў бел-чырвона-белы сцяг стаў галоўным сімвалам пратэстаў. Лукашэнка і яго падкантрольныя структуры ўспрынялі гэта як выклік свайму кіраванню і аўтарытэту.
Лукашэнка разглядае бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня» не толькі як гістарычныя сімвалы, але як пагрозу свайму кіраванню і стабільнасці рэжыму. Гэтыя сімвалы ўспрымаюцца ім як атрыбуты апазіцыі і руху за незалежнасць, якія ставяць пад сумнеў яго палітычны курс і блізкасць да Расіі.