Выцінанка — беларускі скарб. Расказваем, як Маладзечна стала яе сталіцай

майстрыха лізавета чырвонцава, выцінанка чарвонцавай, маладзечанская школа выцінанкі

Яшчэ сто гадоў таму беларускія хаты ўпрыгожвалі ажурныя папяровыя ўзоры — выцінанкі. Гэта быў кароткі, але прыкметны час, калі даўняя беларуская творчасць вярнулася з забыцця. Але зусім хутка, ужо ў сярэдзіне мінулага стагоддзя, выцінанка амаль знікала з побыту. Чаму так адбылося? І што такое выцінанка?

PALATNO расказвае пра карпатлівае беларускае мастацтва, пра якое вы маглі і не чуць.

Старажытнае мастацтва, вядомае нават у Кітаі

У выцінанкі даўняя і вельмі доўгая гісторыя. Яна пачынаецца з вынаходніцтва паперы ў Кітаі — у хуткім часе паперу пачалі выкарыстоўваць не толькі для пісьма, але і ў мастацтве. Першапачаткова гэта была забава для заможных людзей, бо папера каштавала дорага.

З часам тэхналогія вытворчасці паперы распаўсюджвалася па ўсім свеце: спачатку ў азіяцкіх народах, а ў Сярэднявеччы трапіла ў Еўропу. Папяровыя выразкі, як уласна і папера, таксама пачалі з’яўляцца ў розных народаў.

У Францыі ў часы Асветніцтва вырабляліся з паперы «сілуэты» — назву ўзялі ад прозвішча французскага фінансіста, які быў вядомы частым уразаннем бюджэту. Больш важна, што гэтымі «сілуэтамі» пачалі называць сюжэтныя кампазіцыі, якія выразалі з чорнай паперы. Звычайна так рабілі мініяцюрныя сілуэтныя партрэты, якія ў хуткім часе сталі вельмі папулярнымі. З Францыі моду перанялі ў Расійскую імперыю.

У сярэдзіне XIX стагоддзя мода сілуэтаў зніжаецца, бо з’яўляюцца фатаграфіі. Некалькі дзесяцігоддзяў забыцця змяняюцца выбухам папулярнасці выразаных мініяцюр.

Менавіта ў другой палове XIX стагоддзя папяровыя выразкі з’яўляюцца ў побыце ўсходнееўрапейскіх народаў — украінцаў і палякаў. На жаль, дакладных звестак пра падобныя працэсы ў беларусаў няма. Ад гэтага з’явілася праблема паходжання выцінанкі. Выцінанка была пашыраная ў традыцыйным побыце яўрэяў: не выключна, што тэхналогія выразання з паперы магла быць пазычаная ў яўрэяў, што жылі ў «мяжы аселасці», якая праходзіла па беларускіх землях.

Выцінанка пачалі масава пашырацца ў побыце беларусаў напрыканцы XIX стагоддзя.

АДКУЛЬ СЛОВА «ВЫЦІНАНКА»?
Выцінанка паходзіць ад слова «выцінаць» — тонка, ажурна выразаць. Слова «выцінанка» пераважае на захадзе Беларусі. На ўсходзе, поўдні і цэнтральнай Беларусі папяровыя выразкі называліся «выразанкі», «выразкі», рэдка сустракаецца назва «выстрыганка».

Узоры выцінанак падзяляюць на тры віды:

  • Разеткавыя — вось сіметрыі скрыжоўваецца ў цэнтры;
  • Сіметрычныя — малюнак люстэркава паўтараецца справа і злева ад восі;
  • Рапортныя — выразаны ўзор з многімі вертыкальнымі восямі сіметрыі паўтараецца па гарызанталі.

Матывы ў выцінанак абсалютна розныя. Пераважная большасць матываў — кветкавая, бо выцінанкі сталі папулярнымі ў той момант, калі беларусы закрывалі задачу па дэкаратыўным аздабленні хаты. Яшчэ адзін пашыраны матыў — дрэва жыцця, які вядомы і ў іншых відах народнага мастацтва.

Выцінанку ўспомнілі напрыканцы СССР, а ў Маладзечне адбыўся бум

У канцы 1980-х гадоў пачалося адраджэнне і развіццё сучаснай беларускай выцінанкі. Другое нараджэнне выцінанкі звязваюць з Вячаславам Дубінкай.

ХТО ТАКІ ДУБІНКА?
Вячаслаў Дубінка нарадзіўся ў Слуцку ў 1941 годзе. У дзяцінстве ён бачыў ажурныя папяровыя ўзоры, якімі аздаблялі на Случчыне дамы. Сваю першую выцінанку Дубінка выразаў у 1960-я гады. Дубінка вырабляў складаныя шматфігурныя кампазіцыі, найбольш папулярным матывам яго работ з’яўляецца Дрэва жыцця.
беларуская выцінанка, беларускія майстры выцінанкі, майстар вячаслаў дубінка
Работы Дубінкі: злева — «Асцюкі» (1994 год), справа «Жыгучка-крапіва» (2000 год).

Перад развалам СССР выцінанкай пачалі займацца майстры Ніна Сакалова-Кубай, Алесь Лось, Таццяна Маркавец. У пачатку 1990-х гадоў цікавасць да выцінанкі ўсё больш узрастае: ён пачынаюць займацца нават у дзіцячых садках.

У тыя ж гады на Маладзечаншчыне адбываецца бум цікавасці да выцінанкі. У музычным вучылішчы ў Маладзечне адкрылася аддзяленне дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, куды ідзе працаваць выкладчыца Вікторыя Чырвонцава. Чарвонцава займалася народным мастацтвам — пераважна, ільном і саломай.

Адным з напрамкаў працы Чырвонцавай стала работа з паперай. Тэматыка яе работ была сапраўды шырокай: ад кампазіцый арнаментальна-дэкаратыўнага характару і беларускай міфалогіі да архітэктурнай спадчыны і сюжэтаў на тэму космасу.

Маладзечанскія майстры ўласнаручна пачынаюць дапрацоўваць матэрыялы: выкарыстоўваюць звычайную газетную паперу, таніруюць чорнай гуашшу — гэта адна з адметнасцей маладзечанскай школы выцінанкі.

Агулам працы маладзечанцаў аб’ядноўвае каларыстычны лаканізм, прыродныя матывы пераводзяцца ў геаметрызаваныя знакі-сімвалы.

У 2006 годзе ў Маладзечне правялі конкурс «Папяровыя карункі», у якім удзельнічалі 38 майстроў не толькі са «сталіцы выцінанкі», але з усёй Міншчыны. Тады вылучылі шэраг майстроў: Вольгу Харлінскую з вёскі Доры на Валожыншчыне; Алесю Клемантовіч, Юлію Верамей, Алесю Карповіч, Вольгу Маслову, Ганну Ігнаценку, Марыю Ганчарык — усе прадстаўлялі Маладзечна. У 2000-я гады па ўсёй Беларусі прайшоў шэраг конкурсаў выцінаншчыкаў, на якіх з рэгулярнай перыядычнасцю перамагалі ці былі адзначаныя майстры з Маладзечаншчыны.

***

Сучасная выцінанка ўжо не з’яўляецца прадметам аздобы інтэр’еру. Гэта самадастатковая мастацкая з’ява. Ад традыцыйнай выцінанкі пакуль у сучаснай застаецца сюжэт з Дрэвам жыцця — адным з самых вядомых і папулярных сюжэтаў за апошнія сто гадоў. Гэта абсалютна не значыць, што сучасныя беларускія майстры забыліся на традыцыі і адышлі ад іх у іншым кірунку: традыцыйныя ўзоры прасочваюцца ў працах усіх беларусаў-выцінаншчыкаў.

Найбольш адметнае ў сучаснай беларускай выцінанцы — гэта яскравы прафесіяналізм майстроў. На новы ўзровень выцінанку паднялі майстры з прафесійнай мастацкай адукацыяй, надалі ёй самастойны характар і каштоўнасці. Безумоўную ролю, даволі значную ролю, у гэтым адыгралі майстры маладзечанскай школы.

Работы маладзечанскіх майстроў — кожныя з іх адрозныя і індывідуальныя — з’яўляюцца прафесійнымі і па-майстэрску стылізаванымі.

Хто яны — маладзечанскія майстры-выцінаншчыкі?

Самай адметнай маладзечанскай майстрыхай з’яўляецца Лізавета Чырвонцава. Яе дыпломнай работай ва ўніверсітэце была выцінанка — першая такая на факультэце, дзе вучылася Чырвонцава. Яна расказвала, што пераняла мастацтва выцінанкі ад маці, якая вучыла майстроў выцінанкі і саломапляценню. Чырвонцава з’яўляецца народным майстрам Беларусі. Лізавета Чырвонцава неаднаразова сутыкалася з плагіятам: яе выцінанкі «бралі» для сукенкі ўкраінкі на конкурс «Міс Сусвет», а таксама для сцэны на Дзень Незалежнасці Украіны.

майстрыха лізавета чырвонцава, выцінанка чарвонцавай, маладзечанская школа выцінанкі
Выцінанка Лізаветы Чырвонцавай. Яе выкарысталі для сукенкі ўкраінскай мадэлі на конкурсе прыгажосці.
майстрыха лізавета чырвонцава, выцінанка чарвонцавай, маладзечанская школа выцінанкі
Выцінанка Лізаветы Чырвонцавай.

Яшчэ адна майстрыха маладзечанскай школы — Наталля Сухая. Пасля заканчэння дзіцячай мастацкай школы выступіла на выстаўцы з серыяй выцінанак з дзесяці работ па матывах народных святаў і абрадаў. Першапачаткова стылістыка работ Сухой была выкананая выключна пад уплывам маладзечанскай школы выцінанкі. Аднак з часам стыль змяніўся: геаметрызаваныя сімвалы саступілі месца мяккім сілуэтам.

ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ:

 

Чмурак, мармысь, хавбы і саслаўкі. Расказваем пра катрушніцкі лемезень — таемную мову з Дрыбіна

 

Як нарыхтаваць саломку на «павукоў»

 

Капыль: месца сілы пяці беларускіх літаратараў


беларуская выцінанка, беларускае мастацтва, майстрыха беларускай выцінанкі наталля сухая
Работа Наталлі Сухой пад назвай «Вяселле. Каляды» (1996 год).

Вольга Харлінская таксама пачынала на Маладзечаншчыне, таму відавочна, што на яе працы паўплывала мясцовая школа выцінанкі. Пасля вучобы ў Маладзечне і Гродне вярнулася на Валожыншчыну і працавала ў вясковай школе ў Дорах. Уплыў маладзечанскай школы хоць і быў заўважны, але выцінанкі Харлінскай моцна адметныя стылістыкай: звычайна гэта геаметрычныя выразкі абстрактнага характару, але з глыбокім філасофскім сэнсам, а яшчэ яе вырабы суправаджаюцца вершамі-чатырохрадкоўямі.

 

Фота на галоўнай: выцінанка Лізаветы Чырвонцавай.

Вярнуцца ўгару